Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

nederzetting al weer rond 9 na Chr. is opgegeven. Waldgirmes biedt zodoende een uniek beeld van
een net opgerichte stad in het noordelijk gebied. 1397 Beide nederzettingen zijn gemeten over de oostwest
gerichte hoofdas (decumanus) ongeveer even breed. Verder vertonen beide de taps toelopende
vorm van de stadsgrens.
De westelijke en noordelijke stadsgrens van Forum Hadriani
Het verloop van de binnenste en tevens oudste gracht is van belang om de oorspronkelijke omvang
van Forum Hadriani te reconstrueren (afb. 4.2 en 4.16). Het helpt daarbij dat later langs deze gracht
de stadsmuur is gebouwd. De ligging van de stadsmuur kan zo soms extra aanknopingspunten bieden
voor het herkennen van de binnenste gracht die circa acht meter buiten de muur lag. Waarschijnlijk
tegelijk met de stadsmuur is de buitenste gracht aangelegd. Daarmee is bij elkaar sprake van een
circa vijftien meter brede verdedigingsgordel die het gemakkelijker maakt de oorspronkelijke
stadsgrens te herkennen. Terwijl de westelijke stadsgrens vrij goed bekend is, bestaat er veel meer
onzekerheid over de noordelijke, oostelijke en zuidelijke grens. Daarom zal daar de komende
paragrafen uitvoeriger bij stil worden gestaan na een korte schets van de situatie in het westen. De
bouwkundige details van de gracht en latere stadsmuur komen in hoofdstuk 9 aan bod, inclusief een
reconstructie van het uiterlijk.
Het westelijk deel van de binnenste gracht is vanaf de noordwesthoek ruim driehonderd meter
naar het zuiden te volgen (afb. 4.2). De latere stenen stadsmuur is nog verder in de richting van de
Vliet aangeboord, maar langs dat deel van de muur is niet naar de gracht gegraven. Holwerda vond in
1910 iets ten noorden van de kleine westpoort het tot nu toe enig kompleet bekende stuk van het
muurfundament. Het fundament was een meter hoog en stak tot 0,2 meter beneden NAP in de grond.
Het Romeinse loopniveau bevond zich er ongeveer 1,05 meter boven NAP zodat het opgaande
muurwerk ongeveer een kwart meter in de grond stak. Van belang is hier dat het fundament minder
diep ging dan de grachten. Vlak in de buurt van het komplete fundament stak de binnenste gracht tot
0,82 meter beneden NAP in de bodem, en de buitenste gracht tot 0,6 meter beneden NAP. De
onderkant van het fundament lag hier dus 0,62 en 0,4 meter boven de bodem van de gracht. 1398
Vanuit de noordwesthoek konden de noordelijke verdedigingswerken ook een behoorlijk eind naar
het oosten in kaart worden gebracht. De sporen in de richting van het oosten volgend, trof Holwerda in
een aantal sleuven de noordelijke stadsmuur plus grachten aan (afb. 9.1). Wel lag een deel van de
buitenste gracht onder de voorganger van de Prinses Mariannelaan waardoor de situatie bij de
noordelijke muur minder goed is vastgelegd. Bij de noordwesthoek geeft Holwerda op zijn
gepubliceerde kaart voor de binnenste gracht dieptes van 0,63 en 0,64 meter beneden NAP. En voor
de buitenste gracht stelde hij een diepte van 0,66 meter beneden NAP vast. De verdedigingswerken
konden iets verderop door hem kompleet worden onderzocht in het aangrenzende terrein, dat
voorheen door Reuvens was opgegraven. In twee proefsleuven die Holwerda al in 1908 had
gegraven, bevonden zich resten van zowel de stadsmuur als de grachten. Vooral in de oostelijke sleuf
waren die vrij goed bewaard. 1399 Dat blijkt belangrijke informatie op te leveren voor de reconstructie
van het verdere verloop van de stadsgrens in oostelijke richting.
De meest oostelijke proefsleuf lag bijna dertig meter ten westen van de toenmalige oprijlaan, de
huidige Arentsburghlaan. “Ongeveer 1,10 M diep onder den tegenwoordigen bodem lag daar een
kolossale fundamentmuur 1,30 M breed en nog 80 cM diep gefundeerd in den zandgrond” aldus
Holwerda in zijn verslag. 1400 Ook merkt hij op dat in de volgende westelijker gelegen sleuf het
fundament slechts 20 centimeter hoog was bewaard. Holwerda maakte van beide sleuven een
profieltekening en vlaktekening. Op de vlaktekening staat bij het muurfundament in de oostelijke sleuf
een dieptemaat van -0,28 en bij de westelijke sleuf -0,90. Het verschil van 62 centimeter klopt met de
bewaard gebleven hoogtes van het fundament zoals Holwerda die noemde (80 versus 20 centimeter).
De dieptematen verwijzen kennelijk naar de bewaard gebleven hoogte en niet de diepte van het
fundament. Dat betekent dat de onderkant van het best bewaard gebleven oostelijke fundament zich
0,8 meter dieper bevond dan genoemde -0,28. Dat is een fundamentdiepte van 1,08 meter beneden
Holwerda’s nulpunt.
De NAP-hoogte van zijn nulpunt valt te reconstrueren. Zoals gezegd bevond in de buurt van de
kleine poort de onderzijde van het komplete fundament zich 0,2 meter beneden NAP. Als dat in deze
proefsleuf ook het geval was, dan zou het aan de weg gelegen nulpunt van Holwerda op 0,88 meter
1397
Becker en Rasbach 2003; Von Schnurbein 2003; Buijtendorp 2003,192-193 en afb. 3; Von Schnurbein 2006.
1398
Holwerda en Evelein 1911,15-16 en 105.
1399
Holwerda 1909d; Holwerda 1911,12 en afb. 29; Holwerda 1923,9.
1400
Holwerda 1909d,64 en afb. 29; Holwerda en Evelein 1911,15; Holwerda 1923,8; in RMO bewaarde profieltekening van sleuf
I (zie bijlage M onder N1) schaal 1 : 50.
196