Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

cultuurhistorische canon van Nederland gepresenteerd. Het Romeinse ‘venster’ verkreeg als symbool
een Romeinse mijlpaal met de oudste vermelding van Romeins Voorburg, waarbij het de commissie
overigens niet om Voorburg te doen was. Verder werd in 2007 door het kabinet het groene licht
gegeven voor de ontwikkeling van een Nationaal Historisch Museum. 132 Met de stijgende populariteit
van historische analyses neemt ook het gevaar van bewuste en onbewuste onjuiste weergave van het
verleden toe. MacMillan waarschuwt dat met de groeiende stroom van ‘amateur-historici’ het aantal
oversimplificaties en onjuiste analogieën zal stijgen. Voor de meeste betogen valt als onderbouwing
wel een uit zijn verband gehaalde analogie te presenteren, terwijl sommigen er ook niet voor
terugschrikken feiten te verdoezelen of te verdraaien. MacMillan ziet het als een van de taken van
historici om tegenwicht te bieden aan dergelijke onjuiste historische beelden. 133
Ook wetenschappelijk is er weer meer belangstelling voor het verleden als bron van inzicht. Van
der Woude trok in mei 2000 in zijn afscheidsrede een parallel met de psychoanalyse, een verband dat
eerder onder meer door Habermas was gelegd. 134 Mensen hechten veel belang aan een goed
geheugen – dementie is een ramp. Een psycholoog kan wonderen verrichten door in iemands
verleden te duiken. Dat verleden verklaart namelijk vaak de drijfveren achter het huidige handelen.
Verder helpt levenservaring bij beslissingen die voor een onervarene een stuk lastiger zijn. Met
geschiedenis ben je zo bezien meer mens. Omdat de maatschappij een collectief van mensen is,
moet het collectief geheugen ook van grote betekenis zijn. Analyse van het verleden kan zelfs letterlijk
een therapeutische werking hebben door bijvoorbeeld de Nederlandse betrokkenheid bij de slavernij
een plek te geven. Zoals personen een trauma van zich af kunnen schrijven in de vorm van
bijvoorbeeld een boek, zo kunnen ook het opschrijven van geschiedenis bijdragen aan de verwerking
van een trauma dat een groep mensen treft.
De Zwitserse psychiater en psycholoog Jung (1875-1961) wees op het bestaan van een collectief
onderbewustzijn dat deels teruggaat tot ervaringen in de prehistorie. Gedurende duizenden jaren
zouden archetypen zijn ingesleten die verklaren dat mensen van huis uit op een zelfde wijze aankijken
tegen oerbegrippen als moeder, boze geesten, de dood en god, waarna ervaringen in het heden het
beeld specifieker inkleuren. In de loop der tijd zouden volkeren hun eigen collectief onderbewustzijn
hebben ontwikkeld. De Franse filosoof en socioloog Halbwachs (1877-1945) introduceerde in 1939 de
term collectief geheugen, wat hij ook wel het historisch geheugen noemde. 135 De socioloog Hofstede
meent dat onze huidige “mentale programmering” wortels heeft die deels teruggaan tot de Romeinse
periode. Dat zou nog steeds zichtbaar zijn in bepaalde collectieve gedragspatronen. Zo vormde de
Romeinse Limes een breuklijn die zichtbaar werd als randgebied van de Spaanse opmars en grote
invloed had op de verspreiding van het katholieke geloof, aldus Hofstede. 136 Evenzo trok de
zogeheten “Theodosian line” in de Balkan sporen die tot op het heden zichtbaar zijn. De door keizer
Diocletianus aan het eind van de 3 e eeuw getrokken grens tussen Oost en West, in 395 na Christus
geformaliseerd na de dood van keizer Theodosius, was basis voor een kerkelijke verdeling; de
Christenen ten westen van de lijn en de orthodoxen in het Oosten. Daarmee ontstond een breuklijn
met erlangs een aantal hardnekkige conflicthaarden in bijvoorbeeld het voormalige Joegoslavië. 137
Kennis van oude grenzen helpt dus sommige tegenwoordige breuklijnen beter te begrijpen.
De beleving van het verleden wordt nog intenser door wat een krimpende tijdsafstand genoemd
kan worden. Mensen worden van elkaar gescheiden in tijd en ruimte. Met nieuwe technieken zoals
hogesnelheidstreinen wordt de fysieke afstand als steeds kleiner ervaren. Ook stijgt het besef dat
bijvoorbeeld het in stand houden van een regenwoud in Brazilië positieve invloed kan hebben op het
klimaat in Nederland. Evenzo valt te denken aan een gevoelsmatig krimpende tijdsafstand. De
historische belevenis kan wat betreft gevoelsmatige betrouwbaarheid het niveau bereiken van
belevenissen uit het heden. En het kan die vreemd genoeg zelfs overtreffen. De mens wordt immers
niet alleen in de tijd afgehouden van directe belevenissen, maar ook in de ruimte. Zo bestaat voor veel
Japanners hun contact met Nederland hoogstens uit een bezoek aan Holland Village, een replica van
een Nederlandse stad in hun land. Dat verschilt al niet zoveel meer met het rondlopen in een
reconstructie van Romeinse gebouwen. Beelden op televisie of computerscherm zijn vaak het enige
oog naar de actuele gebeurtenissen. Als journalist heeft de auteur mogen ervaren dat veel
waarnemingen uit het heden evengoed zijn gebaseerd op indirecte informatie. Bijvoorbeeld tijdens het
begin van de eerste Golfoorlog toen niemand directe toegang had tot Irak. In zo’n geval is het
journalistieke beeld, evenals een historisch verhaal, gebaseerd op indirecte bronnen. Toch werd het
door de krantenlezer ervaren als werkelijkheid. Een voorbeeld daarvan is de veronderstelde kracht
132
Buijtendorp 2007c; Buijtendorp 2009b.
133
Macmillan 2010,39 en 71.
134
Ankersmit 1986,308-309; Ankersmit 1990,200; Van der Woude 2000.
135
Halbwachs 1939.
136
Hofstede 1992,29, 40-41, 61,142, 166-167, 172-173 en 308; Davies 1996,18 (map 3) en 27; Johnson 2007,22 en 36-37.
137
Huntington1996,171-172 en kaart 7.1; Davies 1996,18 (map 3).
33