Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

5.11). Dat is een voorziening die in sommige andere Voorburgse wegen ontbreekt. 1535 Verder valt op
dat van de oost-west verlopende straten dit de enige lijkt waar duidelijk een zuilengalerij langs
tenminste een langer deel van de straatrand aanwezig was. Dat element is in qua oppervlakte
vergelijkbare steden als Timgad karakteristiek voor hoofdwegen. Tot slot eindigt deze weg bij de
grootste westelijke stadspoort, wat ook strookt met de functie als decumanus maximus.
De tweede hoofdweg was de loodrecht op de decumanus maximus gerichte cardo maximus. Deze
bevond zich aan de oostkant van het opgegraven terrein. Ook hier zijn er belangrijke aanwijzingen dat
het inderdaad om de hoofdas gaat. Zo loopt de weg, die naar het Kanaal van Corbulo en bijbehorende
haven liep, langs het badhuis (met aangrenzend openbaar toilet) en mogelijke tempelcomplexen in
insula IX en XII. Ook in steden als Xanten zijn langs de hoofdweg naar de haven tempels en een
badhuis aangelegd. Verder loopt de weg direct ten westen van de geul met een houten
oeverconstructie. De verbinding met de haven was in veel steden een belangrijke verkeersweg. In
bijvoorbeeld het Noord-Afrikaanse Leptis Magna (Libië) is tijdens het bewind van Hadrianus een
indrukwekkende straat van de haven naar de thermen aangelegd met een zuilengalerij. 1536 Ook in
Forum Hadriani zijn langs de richting haven lopende cardo maximus bij insula VIII de vermoedelijke
resten van een zuilengalerij aangetroffen, waarschijnlijk uit de eerste fase. 1537 En uit een latere fase
van deze cardo maximus zijn er zoals hierboven aangegeven aanwijzingen dat er in het midden van
de weg een riool liep met een vergelijkbare breedte als die van de decumanus maximus. 1538 Ook de
vermoedelijke wegbreedte was met 65 voet identiek aan die van de decumanus maximus, dit in
tegenstelling tot bijvoorbeeld de parallelweg tussen insula II en VII (cardo 1) die slechts 50 voet breed
was.
Tot slot kruisen de twee hoofdwegen elkaar ongeveer in het centrum van de stad, hetgeen zeer
gebruikelijk was. Bij dit kruispunt is later een grote waterput aangelegd die een centrumfunctie vervuld
lijkt te hebben. Een deel van het kruispunt is in 1988 door de ROB opnieuw opgegraven bij een
onderzoek naar de grote waterput. Het bleek dat Reuvens het onderzochte terrein grotendeels tot op
het vaste zand van de strandwal had opgegraven. Daardoor resteerden hoofdzakelijk nog de
paalkuilen van de houten wegconstructie van de decumanus maximus. Het ging volgens het
dagrapport om “grote paalkuilen met in de meeste een donkere paalkern”. Enige uitzondering op de
diepe verstoring was een klein oppervlak van circa twee bij twee meter in de zuidoosthoek waar ook
hoger in het vlak nog wat sporen zichtbaar waren. 1539 Daaronder bevond zich een spoor dat in het
verlengde van het riool van de decumanus maximus tussen de palenparen in lag. Het onderzoek in
1988 geeft ook een beeld van de latere verschuiving van de cardo maximus naar het oosten, waarvan
de planmatige achtergrond aan het eind van hoofdstuk 7 wordt besproken. Belangrijk is hier vooral dat
langs de oostelijke rand van de opgravingsput nog net drie paalgaten zichtbaar zijn. Die horen hoogst
waarschijnlijk bij de later opgeschoven wegconstructie van de hier loodrecht kruisende cardo
maximus. Zoals verderop bij de maatvoering nader wordt besproken, bedroeg de afstand tussen de
palenrijen bij de decumanus maximus ongeveer tien voet ofwel drie meter (afb. 5.9). Dat is ook de
afstand tussen de drie paalsporen. Bovendien liggen ze op een rechte lijn liggen waarvan het
verlengde de decumanus maximus loodrecht kruist. Ook ligt iets zuidelijker in het tracé van deze weg
een door Reuvens opgegraven spoor dat hoogst waarschijnlijk afkomstig is van het riool midden in de
opgeschoven hoofdweg (afb. 7.9). 1540 De afstand tot de nieuwe gevel van de huizen VIII.1 – 4 in insula
VIII wijst erop dat deze nieuwe hoofdweg 65 voet breed was. De huizen zijn ongeveer 45 Romeinse
voet (13,3 meter) uitgebouwd.
Vermoedelijk lag de oorspronkelijke cardo maximus westelijker op de plaats van de waterput en
stenen kelder. Iets ten westen van die kelder lijkt Reuvens namelijk de stenen basementen gevonden
te hebben van een porticus langs deze eerste hoofdweg (afb. 12.2). De in 1988 in het wegtracé
opgegraven rij palen lijkt hier aan de zuidelijke kant te verspringen. Het is onduidelijk of in 1988 ook
resten van palen onder de oudste cardo maximus zijn teruggevonden. In de buurt van het oude
kruispunt vormen zes palen een vierkant van ongeveer tien bij tien voet (drie bij drie meter). Het gaat
om twee rijen van drie stuks. De afstand van tien voet kwam ook voor in de lengterichting van de
decumanus maximus, maar is ook in andere constructies een veel gebruikte maat. Zo was de porticus
langs insula VIII ook ongeveer tien voet breed en lag in het verlengde van deze palenreeks. Of het om
een wegconstructie gaat valt lastig te bepalen. Dit mede omdat de palen in de hoek van de
opgravingsput liggen en binnen de put in het zuiden worden begrensd door de post-Romeinse
1535
Zie eind hoofdstuk 15.
1536
Zie ook Neudecker 1994,130 en Yegül 1992,4 (Ephese).
1537
Zie hoofdstuk 12.
1538
Over dit riool eind hoofdstuk 15.
1539
Hagers, Hallewas en Koot 1989,6; veldtekening vlak 2.
1540
Spoor 13-14, spoor 28 en spoor 29.
218