Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

ezighielden. Daarbij dient bedacht te worden dat de oriëntatie aan de rand van de stad in de meeste
gevallen afwijkt van die in het stadscentrum. Meestal speelden de Romeinse stedenbouwers in op de
situatie aan de rand, zoals hier waarschijnlijk de aanwezigheid van het kanaal van Corbulo. Zowel
Maastricht, Xanten als Keulen bieden in de omgeving voorbeelden van zo’n aan de waterloop
aangepaste stadsgrens.
Een extra aanwijzing dat de aanleg al vanaf de stichting van Forum Hadriani tot aan de Vliet is
doorgetrokken, vormt de greppel die ongeveer loodrecht op de vermoedelijke bermgreppel is
aangelegd. Deze greppel had zoals de opgravers opmerken ongeveer dezelfde oriëntatie als de rest
van de stad (afb. 5.21 en 6.12). 1454 Bovendien ligt de greppel ongeveer in het verlengde van
perceelgrenzen die insula VII en waarschijnlijk ook insula VIII in de oorspronkelijke opzet in twee
gelijke delen verdeelden, waarover meer in het volgende hoofdstuk (afb. 5.17). Daarbij dient bedacht
te worden dat bij de latere verdelingen van de insulae in dergelijke deeleenheden, minder strak met
rechte hoeken is gewerkt als bij het uitzetten van het oorspronkelijke basisgrid met stratenplan. Zo is
in insula II zeer goed te zien hoe de greppel deze insula in twee gelijke stukken verdeelde, iets schuin
liep (afb. 5.18 en 5.19). Mogelijk was dit het werk van lokale uitvoerders die het minder nauw namen.
Tot slot wordt in hoofdstuk 6 aangegeven dat Reuvens vermoedelijk evenwijdig aan het tracé van de
greppel sporen van de latere zuidelijke stadsmuur vond (afb. 6.15). De afstand tussen de door BAAC
opgegraven lange (berm)greppel en latere stadsmuur sluit goed aan bij de ruimte die er elders
beschikbaar was voor een wal en randweg achter de muur.
Het blijft theoretisch mogelijk dat de stadsgrens in de eerste fase niet langs de Vliet lag zoals de
opgravers van BAAC suggereren. 1455 Er valt dan te denken aan een alternatief waarbij de westelijke
geul buiten de stadsgrens werd gehouden en de stadsgrens een met Waldgirmes vergelijkbare omtrek
kreeg. Maar dat zou niet erg praktisch zijn geweest. Als het de opzet was om dergelijke geulen buiten
de stad te houden, vormde de westelijke geul een bijna tweehonderd meter lange beperking. Het is
nauwelijks voorstelbaar dat de stadsgrens zover naar het noorden zou liggen. Indien alleen de
oostelijke geul volledig werd buitengesloten, moest de grens altijd nog zo’n honderdvijftig meter uit de
Vliet liggen, en misschien nog wat meer. In hoofdstuk 2 is namelijk aangegeven dat niet valt uit te
sluiten dat de oostelijke geul versmalde en nog wat verder liep dan het door het AAC opgegraven
uiteinde. Daarbij komt nog een andere complicatie. Het was zeer ongebruikelijk dat een forum direct
aan de rand van de stad lag. Het forum zou daarom direct ten oosten van het badhuis gelegen kunnen
hebben in insula XI. Dat was bij deze verkleinde vorm van de stadsgrens namelijk naast de badhuisinsula
de enige andere centrale insula die niet direct grensde aan de rand van de stad. Maar insula
XIII is een veel logischere plek voor het forum. Zoals betoogd in hoofdstuk 3, was dit mogelijk al in de
1 e eeuw de plek van een markt. En er zijn aanwijzingen dat zich hier ook in een latere fase van Forum
Hadriani het centrale marktplein bevond. Daarbij komt de mogelijkheid dat in insula IX de
waarschijnlijke resten van een tempelcomplex zijn gevonden op de plaats waar vermoedelijk al voor
de stichting van Forum Hadriani een heiligdom bij de natuurlijke geul stond. Dat heiligdom zou dan
buiten de stadsgrens zijn gehouden. Bovendien zou met slechts circa 250 bij 250 meter het
stadsoppervlak ruim zes hectare bedragen wat voor een civitashoofdstad uit de 2 e eeuw extreem klein
is. Waldgirmes was weliswaar ongeveer even groot, maar dat ging om een pioniersfase waarin de
infrastructuur nog volledig opgebouwd moest worden en er nog geen achterland was om de stad te
onderhouden. In de 2 e eeuw ligt een grotere omvang veel meer voor de hand.
Belangrijk extra argument voor een grotere omvang van Forum Hadriani is dat Holwerda geen
enkel spoor van de zuidelijke begrenzingsgreppel heeft gevonden op de plek die zou passen bij een
dergelijke kleine omvang van de stadsgrens. Holwerda liet in 1911 Van Giffen loodrecht op het
mogelijke tracé van zo’n grens vier boorprofielen maken met een lengte van vijfenzeventig meter tot
aan de sloot aan het zuiden van het onderzochte weiland. Ook trok Holwerda in 1911 en 1915 op
deze hoogte naar de Vliet drie sleuven van ruim honderd meter lengte. Hij veronderstelde (ten
onrechte) dat hier ergens de waterlijn lag en hoopte wellicht hier ergens zo’n begrenzingsgreppel of
zelfs ommuring aan te treffen. Maar hij heeft niets gevonden. 1456
Iets dichter bij de Vliet valt eventueel nog te denken aan een greppel die in 1966 in insula IX is
waargenomen in de sleuf van Bogaers, en in 2001 waarschijnlijk ook tevoorschijn kwam in twee
boorprofielen van De Jager, circa 25 meter uit elkaar. Daarna is een stuk van de greppel opgegraven
tijdens het onderzoek van het AAC in 2007-2008 op dezelfde plek. Maar ook in het verlengde van
deze greppel is door Holwerda en Van Giffen in 1911 en 1915 niets teruggevonden. Evenmin valt in
het verlengde een afbuiging te zien van de westelijke binnenste gracht. Verder valt op dat de bodem
van de greppel zo’n vier decimeter dieper gaat dan de ongeveer 0,8 meter beneden NAP die op
1454 Binken Franzen 2009,83-85 en afb. 5.4.
1455 Bink en Franzen 2009,410-413, 433-440 en afb. 12.5 en 12.6.
1456 Holwerda 1912b, 10-13 en afb. 6 en 12-14 en 16, 1916, 3, 10-11 en afb. 1, 10-12.
205