Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

zoals die ook bekend was van de nederzetting bij de Duitse Saalburg, inclusief stenen kelders zoals
Reuvens die eveneens in Voorburg had gevonden. In een publicatie die Holwerda in het begin van
1908 schreef, concludeerde hij dat in ieder geval sprake was van een belangrijke nederzetting: “het
Romeinsche centrum van onze provincie is ongetwijfeld hier bij Voorburg weergevonden”. Het kon
volgens hem daarom niet om het op de Kaart van Peutinger nietig ogende Forum Hadriani gaan. De
twee enige mogelijkheden waren volgens hem de plaatsen die op de Romeinse kaart een vignet
hadden: Lugdunum en Praetorium Agrippinae. Lugdunum was een optie omdat inmiddels duidelijk
was dat dit niet de oude naam van Leiden was, zoals lang was verondersteld. Maar Holwerda voelde
meer voor Praetorium Agrippinae omdat de door Reuvens ontdekte sporen hem deden denken aan
“een groot veldheerenpaleis, een gemetseld praetorium”. Dat zou dan buiten de militaire versterking
liggen die hij aan de andere kant van de verdedigingsmuur hoopte aan te treffen. Maar hij achtte het
“echter ook volstrekt niet uitgesloten dat we hier eenvoudig een ringmuur zouden hebben om de
stad”. 493
In hetzelfde jaar (1908) kreeg Holwerda de kans bij een eerste proefonderzoek een aantal sleuven
te trekken over de door Reuvens opgegraven verdedigingsmuur. Hij trof aan de andere kant van de
muur niet het verwachte fort, maar juist het restant van twee grachten. Kennelijk lagen de door
Reuvens opgegraven gebouwen binnen de ommuring. Holwerda raakte er daardoor van overtuigd dat
het de “overblijfselen van een Romeinsche stad” betrof. “De gebouwen die Reuvens hier ontgroef
hebben zeker niet tot een vestingaanleg zelf behoord” aldus Holwerda die nu stellig concludeerde dat
sprake was van een ommuurde Romeinse stad: “De ruïnen van de eerste stad van enige afmeting en
beteekenis die ooit in onze streken werd gebouwd, liggen daar nog in den grond”. Wellicht met de nog
benodigde sponsorgelden in het achterhoofd sprak hij van “een der voornaamste bronnen voor de
kennis …van de Romeinsche overheersching over Noord-Europa”. En die lag “daar in den bodem
verborgen en dat alles in het hartje van Holland, onder het oog van onze Regeering onder de rook van
de Hofstad”. 494 In een discussie met de naamkundige D.P. Blok over de identificatie met Lugdunum
riep Holwerda in 1909 zijn opponent op zijn opgraving bij Voorburg te steunen. “Dan hoop ik U over
eenige jaren te kunnen rondleiden binnen den stadsmuur, langs straten en pleinen van Praetorium of
Lugdunum Batavorum” aldus Holwerda. 495 Zijn verwachtingen omtrent deze “Romeinsche stad bij Den
Haag” waren hooggespannen. In de bodem verwachte Holwerda “schatten van Romeinse kunst en
handwerk”. Enthousiast begon hij met de voorbereiding voor de opgraving van in zijn eigen woorden
“een belangrijke Romeinse stad zoals er in ons land geen tweede en in het verdere N.Europa slechts
enkele zijn aan te wijzen”. 496 Toen hij het voorgaande schreef, kon Holwerda nog niet vermoeden dat
juist hij alle theorieën omtrent Romeins Voorburg – naar later bleek onterecht - ondersteboven zou
gooien.
De omslag begon al voordat het eigenlijke onderzoek op 22 mei 1910 van start ging. Voorafgaand
aan de grote opgraving verdiepte Holwerda zich verder in het materiaal van Reuvens. Onder meer de
vele militaire stempels, en met name de vlootstempels, brachten hem tot de overtuiging dat het hier
om een militair vlootstation ging. Voor een legioensfort hadden hem de sporen te klein geleken en
voor een castellum te groot. Maar bij een vlootstation zou de omvang goed passen, evenals de
onregelmatige vorm van de bebouwing die gezien de positie van de grachten binnen de ommuring
had gelegen. Het betekende volgens hem ook dat de Vliet het restant van de gracht van Corbulo was
en de eerste aanleg van de stad uit de tijd van Claudius dateerde. Op die basis leek het hem ook
duidelijk dat het hier om het Praetorium Agrippinae van de Kaart van Peutinger ging. 497 Na vervolgens
één zomer graven meende hij inderdaad de bevestiging gevonden te hebben dat bij Voorburg nimmer
een Romeinse stad gelegen kon hebben. Hij vond houten gebouwen die volgens hem “kazernen”
waren, en een poort die naar zijn overtuiging een “zijpoort” was van een “vesting”. Dat hij zelf het
eerste jaar ruim dertig militaire dakpanstempels tevoorschijn haalde, sterkte hem verder bij de
interpretatie als militaire versterking. Deze nieuwe interpretatie werd al direct verwerkt in het verslag
over zijn eerste opgravingsjaar. 498
Met uitzondering van een beperkt onderzoek in 1913, werden de campagnes jaarlijks op grote
schaal voortgezet. Het in de zomer van 1914 uitbreken van de Eerste Wereldoorlog (1914 – 1918)
had wel tot gevolg dat de overheid haar bijdrage op een gegeven moment moest stopzetten. Het
bestuur sloot op 17 maart 1915 het verslag over 1914 af “met den hartgrondigen wensch dat onze
493 Holwerda 1909a,22-23.
494 Holwerda 1909c en 1909d,62, 66 en 69-70 en afb. XXIX (locatie proefsleuven).
495 Kort vermeld in het Tijdschrift voor geschiedenis, land- en volkekunde 24 (1909),128.
496 Holwerda 1909d,65-66 en 69-70; Holwerda 1911.
497 Holwerda 1910 (vooral 88-89 en abb. 2) beschreef zijn korte onderzoek naar de stadsmuur en concludeerde daar dat het
een vlootstation betrof. Bij het indienen van het artikel was de eigenlijke opgraving nog niet begonnen aangezien hij daarover
niets vermeldt; dat geldt ook voor Holwerda 1910d,25 en 28.
498 Holwerda 1911,23-24, 47 en 50.
81