Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

toekomst, eerst voor de Romeinse geschiedenis in het algemeen en daarna specifiek voor Forum
Hadriani.
Het verleden: de ontwikkeling van het historisch denken van Plato tot ‘Malta’
De afgelopen eeuwen heeft het historisch besef pieken en dalen doorgemaakt. Na een dal in de
belangstelling is sinds de jaren tachtig van de 20e eeuw sprake van een opleving. 47 In dezelfde
periode is ook de interesse voor Forum Hadriani langzaam toegenomen. Vier fasen van historisch
bewustzijn komen hier chronologisch ter sprake: Oudheid, Christendom, Renaissance en Nieuwe Tijd.
Fase 1 van historisch bewustzijn: de Oudheid (Grieken en Romeinen):
Al vroeg was sprake van een algemene interesse in het verleden, bijvoorbeeld door naar spannende
verhalen te luisteren. Maar ook werd al ruim voor het begin van de jaartelling een breder
maatschappelijk belang gezien. In de 5 e eeuw voor Chr. worden al voorwerpen in de analyses
betrokken en gebruikt. Plato gebruikt als eerste de term archaiologia voor de verhalen uit het verleden
ofwel oudheidkunde. 48 En Thucydides (circa 460 – 400 voor Chr.) probeerde al aan de hand van de
geschiedenis de oorzaken van het menselijk handelen te doorgronden en concludeerde onder meer
dat oorlogen voortkomen uit “hebzucht, tomeloze ambitie en angst”. 49 Belangrijk was de gedachte dat
voor begrip van de gewenste deugden de grote historische personen, zoals Socrates, konden dienen
als voorbeeld (exempel). 50 De pragmatisch ingestelde Romeinen zagen het verleden eveneens als
iets nuttigs. De historicus Polybius (ca. 200 - 120 voor Chr.) rekende vooral Romeinse militaire en
politieke leiders tot zijn doelgroep en wilde dat deze iets leerden van zijn Historiën. Want er is "geen
meer voor de hand liggende les voor de mensheid dan de kennis van vroegere gebeurtenissen".
Kennis van de geschiedenis was volgens hem een belangrijke basis voor succes: "De meest
betrouwbare opleiding en training voor het optreden in de politiek … is de les die uit de geschiedenis
valt te trekken." Het bracht volgens hem ook de nodige relativering: "De enige en meest levendige
leermeester die ons in staat stelt de wisselvalligheden van het lot waardig te dragen, is de herinnering
aan de onverwachte slagen die anderen hebben getroffen”. 51 Hij beschreef onder meer wat zich
pleegde af te spelen bij het plunderen van een stad, en trok daaruit lering hoe in dat soort situaties
toekomstige misstanden voorkomen konden worden. Zijn insteek was daarbij niet zozeer humanitair
alswel pragmatisch. Het ging hem er vooral om geen onnodige haat te zaaien omdat die zich later
tegen je kon keren, wat Polybius met historische voorbeelden illustreerde. 52
Varro (116 – 27 voor Chr.) hield de Romeinen een geïdealiseerde spiegel uit het verleden voor
met verheven normen en waarden. Hij wilde zo het verval van de burgerdeugden zichtbaar maken en
verzette zich tegen de vergoddelijking van Caesar. Aan de hand van onder meer oude beeldjes en
tempel-ruïnes van inmiddels vergeten goden, illustreerde hij dat het vroeger anders en beter was.
Cicero (106 – 43 voor Chr.), eveneens tegenstander van Caesar, prees het oudheidkundige werk van
Varro om zijn praktische waarde: “uw boeken hebben ons, die in onze stad als vreemdelingen
ronddoolden, als het ware naar huis teruggebracht zodat we ons tenslotte konden realiseren wie we
waren en wat we waren.” 53 Cicero sprak zelf plechtig van de “geschiedenis als leermeester van het
leven” (Historia magistra vitae). Hij gebruikte het verleden voor wat introspectie genoemd zou kunnen
worden, een in de moderne psychologie gehanteerde term voor kritische zelfanalyse. Cicero trok in
navolging van onder meer Plato en Aristoteles de conclusie dat de mens van nature geneigd was tot
het slechte. Compensatie daarvoor was te vinden in een morele opvoeding van met name de
aankomende machthebbers. Het was een gedachte die tot zeer recent een belangrijke rol speelde in
het onderwijs en nog steeds aanhangers kent. 54 Rond het begin van de jaartelling stelde de historicus
en geograaf Strabo (63/64 voor Chr. - ca 24 na Chr.) nogmaals dat veel uit de historie te leren viel. 55
Verder meenden historici als Livius (circa 59 voor Chr. – 17 na Chr.) en Florus (circa 70 – circa 140)
dat de Romeinse geschiedenis een reeks beproevingen bevatte waarin de goden keken of de
Romeinen geschikt waren om de wereld te overheersen. Geschiedenis werd zo gebruikt om acties in
het heden te rechtvaardigen, een toepassing die ook in recentere tijden veelvuldig zou terugkomen. 56
47
Goedkoop 2006 voor een voortreffelijke samenvatting van de recente opleving; MacMillan 2010,5-6 en 35 voor een
vergelijkbare opleving in het buitenland.
48
Langereis 2007,58.
49
Vergelijk MacMillan 2010,141.
50
Toebes 2001,522.
51
Vertaling in Kassies 2007b,24; Polybius, Historiën 1,1-2.
52
Kassies 2007a, vooral 4 en 7-8.
53
Cicero, Academica I,3,9; Langereis 2007,58-60.
54
Kinneging 2005,12 en 67ev.; Jones 2009.
55
Cicero, De Oratore II, 9:36; Strabo, Geographica 1.2.16-17; Ankersmit 1986,316-317; Mattern 1999,26.
56 Barton 2001,49-50; MacMillan 2010,66 en 164.
24