Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

met een forum. Een voorschrift van Vitruvius, dat in deze regio vrij consequent opgevolgd lijkt te zijn, pleit
eveneens tegen een forum in deze insula XII. Vitruvius adviseert namelijk om praktische redenen bij
aanwezigheid van een haven, het forum aan de havenzijde te plaatsen: “Als de plaats aan het water
ligt, moet het forum aan de kant van de haven worden aangelegd” aldus de architect. 1599 Inderdaad
bevindt in andere steden in de regio het forum zich veelal aan de havenzijde van de hoofdweg,
bijvoorbeeld in Xanten, Keulen, Trier en Amiens. 1600 Dat zou betekenen dat de ten zuiden van de
decumanus maximus gelegen insula VIII en XIII als belangrijkste kandidaten overblijven. 1601
Omdat er in 2 e eeuw in insula VIII woonhuizen zijn gebouwd, blijft voor het forum in die periode insula
XIII de waarschijnlijkste mogelijkheid. Bovendien is dat van beide insulae de enige die direct grenst aan
de in 2007-2008 opgegraven insteekhaven. Dat maakt het aantrekkelijk te veronderstellen dat hier ook
het eerste forum van Forum Hadriani lag, met mogelijk zelfs een voorganger uit de tweede helft van de 1e
eeuw. Het is namelijk zeer ongebruikelijk dat het forum van plaats veranderde. Hierboven is
gereconstrueerd dat deze insula zo’n 150 voet (44,4 meter) breed was. Dat is vrij precies de breedte van
het forum in Waldgirmes (45 meter), de nederzetting die zoals aangegeven overeenkomsten met Forum
Hadriani vertoont. Het forum van Waldgirmes was zelf ongeveer vierkant, maar inclusief de drie ruimtes
achter de basilica bedroeg de lengte 53 meter en nam het complex een iets langwerpige ruimte in. 1602
Bij de hierboven geschetste reconstructie van het stadsplan van Forum Hadriani, is verondersteld dat
de betreffende Voorburgse foruminsula een lengte had van 180 voet (53,3 meter) (afb. 5.1). Dat is
interessant genoeg precies de 53 meter die in Waldgirmes voor het forum is gebruikt. Indien het
Voorburgse forum dezelfde vorm had als in Waldgirmes, zou het de volle breedte en lengte van insula XIII
innemen. Er bestaat een verband tussen het oppervlak van een forum en dat van de stad. Dat verbaast
niet omdat de stadsplanners zich ergens op moesten baseren. Vitruvius schreef hierover: “De maten van
het forum dienen evenredig te zijn met de omvang van de bevolking. Anders ontstaat ruimtegebrek, of zal
het onvoldoende [met publiek] gevulde forum leeg lijken”. 1603 Bij onderzoek naar acht Romeinse steden in
Groot Brittannië is vastgesteld dat de oppervlakte van het forum in een redelijk vaste verhouding stond tot
het ommuurde oppervlak van de stad. De omvang van het forum bedraagt er 1,4 tot 3,2 procent van het
ommuurde stadsoppervlak, met veel percentages rond het gemiddelde van 2,3 procent. 1604 Elders komen
vergelijkbare verhoudingen voor. Enkele voorbeelden zijn Pompeji (2 procent), Xanten (2,3 procent),
Ladenburg (2,5 procent) en Waldgirmes (2,9 procent). 1605 De oppervlakte van het enige uit Nederland
bekende forum, dat van het kampdorp in Nijmegen, lijkt ook bij genoemd gemiddelde van 2,3 procent
aan te sluiten. 1606
Als het Voorburgse forum de gereconstrueerde insula XIII (150 bij 180 voet) volledig in beslag
nam, had het forum een oppervlak van afgerond 2.350 vierkante meter. Dat is 2,2 procent van het
gereconstrueerde stadsoppervlak van 10,7 hectare. Dat is vrijwel het genoemde gemiddelde van 2,3
procent en daarmee zeer geloofwaardig. Bij genoemde verhouding bedraagt de breedte van het forum
75 procent van de lengte. Dat komt aardig in de buurt van de 67 procent die volgt uit het advies van
Vitruvius dat luidde: “De breedte bedraagt tweederde van de lengte, wat het een rechthoekige vorm
geeft”. Bij twaalf Britse voorbeelden bedraagt in de helft van de gevallen de breedte inderdaad
ongeveer tweederde van de lengte. 1607 Incidenteel is het forum overigens nog langwerpiger (maximaal
1 op 2). In de meeste andere voorbeelden is de vorm wat vierkanter, bijvoorbeeld in Nijmegen waar de
breedte 82 procent van de lengte uitmaakt, of nagenoeg vierkant zoals het geval is in Xanten. Al met
al is het goed mogelijk dat het forum in insula XIII lag.
Omdat de weg door de Helliniumpoort (decumanus maximus) de belangrijkste hoofdweg was, zou
het voor de hand liggen als de hoofdingang van het forum langs deze weg lag. Dat is dus aan de
noordkant van het veronderstelde forumcomplex. De basilica zou dan in het zuiden hebben gelegen,
aan de zonkant. Ook dat strookt met de voorschriften van Vitruvius: “De basilica grenst aan het forum
en moet aan de warmste kant worden aangelegd zodat de kooplieden er in de winter bijeen kunnen
1599
Vitruvius, De Architectura I.7.1.
1600
In Engeland liggen de fora wel regelmatig aan de andere kant.
1601
Op die basis zou het forum van Noviomagus in insula XII of XIII kunnen liggen (zie afb. 5.14 voor nummering); De insulae
nemen met circa 120 bij 130 meter circa 5% van het stadsoppervlak in, wat ongeveer het dubbele is van de norm voor een
forum. Mogelijk is een uitzondering gemaakt om de taak over te kunnen nemen van het 137 bij 166 meter metende forum bij het
legioenskamp. Het alternatief is dat de Nijmeegse forum-insula ongeveer half zo groot was en er aanzienlijk meer dan 16
insulae waren.
1602
Von Schnurbein 2003,100-102 en fig. 7; Becker en Rasbach 2003,190 en afb. 23; Von Schnurbein 2006,312.
1603
Vitruvius, De Architectura V.1.2.
1604
Jones 1991a, 57.
1605
Xanten 1,7 ha op 73 ha; Ladenburg 125x72m op 36 ha (Sommer 1992, 128 en 140); Von Schnurbein 2006,311 noemt voor
Waldgirmes principia van 2200 m2 en oppervlak van 7,7 ha.
1606
Willems en Van Enckevort 2009,26 en 59 (canabae ruim 100 ha.) en 62 (forum 166x137 meter = 2,3 hectare). Haalebos
1993,19-20 komt op 100 - 16 = 84 hectare voor het kampdorp exclusief kamp zelf. Daarom hier 100 hectare als gemiddelde
schatting aangehouden.
1607
Gemeten aan de hand van Bédoyère 1991,93 afb. 69; Vitruvius, De Architectura V. 1.2.
229