Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

tonput van zilverspar. 1760 Ook Holwerda constateerde dat het door hem opgegraven deel van dezelfde
geul was opgevuld. Hij schreef over “de honderden kilo’s fragmenten die uit de waterbedding
gekomen zijn” dat het ging om “bijna uitsluitend scherven uit de latere periode (ruwwandige met
hartvormige profielen, late 2 e eeuwsche kruikhalzen, late terra sigillata etc.)”. Verder stelde hij dat
handgevormde scherven “hier zo goed als ontbreken”. 1761
Het is goed mogelijk dat de verspreid over de stad waargenomen bouwactiviteiten verdeeld over
een jaar of tien zijn uitgevoerd. Zo ziet het er naar uit dat enkele jaren na de verlening van de
stadsrechten bij de grote westelijke poort een speciale voorziening is getroffen, wat overigens ook een
opzichzelf staande aanpassing kan zijn. De nieuwe voorziening was waarschijnlijk bedoeld voor een
verbeterde waterafvoer (afb. 6.2 en 15.21). De technische aspecten hiervan komen aan het eind van
hoofdstuk 15 ter sprake. Hier is vooral van belang dat de betreffende constructie waarschijnlijk in de
periode 150 – 160 na Chr. is aangelegd. Vermoedelijk is tussen beide uiteinden van de binnenste
gracht een houten duiker of andersoortige verbinding geplaatst. Daartoe is vermoedelijk een tijdelijke
greppel tussen beide grachten dichtgegooid. Op een foto van het opgravingsvlak is zichtbaar hoe het
houten wegriool wordt doorsneden door deze tijdelijke greppel. Blijkens de opgravingstekening werd
bij het verder afwerken van het vlak in de tijdelijke greppel duidelijk het spoor van de nieuwe houten
verbinding zichtbaar. 1762 Holwerda schreef over de tijdelijke verbinding dat “de aarden dam tusschen
de beide uiteinden van de binnenste gracht een strook grond vertoont, die wel lang niet de donkere
kleur vertoont van de gewone grachtvulling, maar toch iets donkerder is dan de vaste grond”. De
vondsten beschrijft hij als volgt: “In den bedoelden aangevulden grond werden, naast eenige stukjes
vrij goed terra-nigra-achtig aardewerk, wrijfschaalfragmenten met vrij slanken rand, dik grijs aardewerk
met smal, vrij scherp profiel en zoowel breede als smalle voetjes van geschilderde bekers, ook een
paar hartvormige urnrandprofielen aangetroffen; van sigillata niet anders dan een onleesbaar
stempel”. Hij concludeert over de scherven uit de vulling van de tijdelijke greppel: “Deze scherven
behooren tot het eerste deel van de tweede eeuw, uit den tijd kort na het midden van die eeuw komen
er geen meer in voor. We mogen dus zeggen dat omstreeks 160 na Chr. deze verandering
waarschijnlijk heeft plaats gehad”. 1763 Overigens kan dit ook verband houden met de in hoofdstuk 2
genoemde mogelijke wateroverlast in 160 na Chr., waarover meer bij de bespreking van de
constructie aan het eind van hoofdstuk 15.
In hoofdstuk 2 is ook aangeven dat de Rijn-tak waarschijnlijk al halverwege de 2 e eeuw buiten
gebruik was geraakt. In dat geval valt niet uit te sluiten dat het verlenen van stadsrechten een
compensatie was voor het verlies van de centrale ligging, met mogelijk als gevolg dat een regionale
rol van de vloothaven minder belangrijk werd. Een impuls kwam rond het midden van de 2 e eeuw ook
om andere redenen goed uit. Sinds de oprichting rond 121/122 na Chr. was er immers inmiddels een
nieuwe generatie bewoners. Bovendien vragen houten woningen na gemiddeld dertig jaar het nodige
onderhoud. 1764
De symbolische verdedigingswerken
Een andere belangrijke aanwijzing voor de Antonijnse impuls in Voorburg vormt de aanleg van
symbolische verdedigingswerken in deze periode. Halverwege de 2e eeuw, tijdens de regering van
Antoninus Pius, heerste nog volop de Romeinse vrede (Pax Romana). Er was daardoor weinig
behoefte aan echte verdedigingswerken. Hoofdzakelijk steden die in het directe zicht van de vijand
langs de Rijn lagen, zoals Keulen en Xanten, bezaten al in een vroeg stadium stadsmuren om
eventuele aanvallers af te schrikken. 1765 Daarbij is in Xanten mogelijk aanvankelijk alleen het deel van
de stadsmuur langs de Rijn afgebouwd, in welk geval de afschrikwekkende werking en het prestige
belangrijker was dan de defensieve waarde. 1766 Steden die iets verder landinwaarts lagen, zoals
1760
Bink en Franzen 2009,87, 92 en 413; waterput 2 en 3.
1761
Holwerda 1912a,17-18.
1762
Op de ongekleurde veldtekening is met potlood het riool als één geheel getekend en vervolgens bij de buitenste gracht en
de mogelijke duiker weggegumd. Dat is niet het geval bij de tijdelijke greppel die ook nog net gesneden wordt door de rand van
een paal van de weg. Dat suggereert dat de tijdelijke greppel ouder is, maar de tekening maakt een schetsmatige indruk. Op de
vlakfoto lijkt het riool door de tijdelijke greppel te zijn onderbroken (zie ook Holwerda 1915a, afb. 1 en 3). Dat de fasering in de
tekening niet zo scherp was illustreert het feit dat daarin het middenriool binnen de poort als een muurstuk werd getekend,
terwijl op foto’s duidelijk zichtbaar is dat het om een steenloos afwijkend spoor gaat dat door de muren van de poort wordt
gesneden (afb. 4.7).
1763
Holwerda 1915a,10 en Holwerda 1923,12; misschien is er een verband met deze infrastructuerele activiteit en het werk aan
de weg in 162 na Chr. waarlangs de mijlpaal van Naaldwijk/Monster stond, waarover verderop meer.
1764
Heidinga 1987,32 (circa 25 jaar); Van Enckevort 2003,357 (25-30 jaar op grond van Oss-Westerveld); Meffert 1998,74 en 80
(circa 30 jaar); Brandt e.a. 1987,218 en Bloemers 1978,37 (30-35 jaar op grond van Rijswijk en Wijster); Derks 1996,50 (30-50
jaar).
1765
Vergelijk Van Es 1981,143.
1766 Driessen 2007,162; Müller 2008a,270.
251