Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

voorbeelden bekend waarin een dergelijke verbreding aan een kant een kleine doorgang flankeerde.
Een voorbeeld van zo’n minipoort of ‘poterne’ is de Verualiumpoort in de stadsmuur van Colchester
(afb. 6.20). 1571 Direct ten zuiden van de verbreding heeft Holwerda wel gegraven maar geen muurwerk
gevonden. Dat kan duiden op een doorgang, maar het is ook mogelijk dat het muurwerk met de
aanleg van de sloot is weggebroken. Een lengte van tien meter van de verdikking lijkt voor een
poortfunctie overigens erg lang. In hoofdstuk 9 wordt bij de bespreking van de stadsmuur opgemerkt
dat een onderbreking in de paalfundering aangeeft dat de verbreding een latere aanvulling is, en
daarom ook een maatregel kan zijn geweest om een verzakkende stadsmuur te stutten. Maar de
kleine westpoort is eveneens tegen de muur aangebouwd en dateert waarschijnlijk toch uit de eerste
bouwfase. Gezien de ligging aan de mogelijke toegangsweg, is een combinatie van poortfunctie en
versterking tegen verzakken ook een goede mogelijkheid.
Indien hier inderdaad de decumanus 4 lag, kruiste het tracé de sporen van een vermoedelijke
tempel die Reuvens heeft opgegraven. Bij de bespreking van de tempels in hoofdstuk 15 wordt
aangegeven dat het mogelijk om een oudere tempel gaat die in de decennia voor de stichting van
Forum Hadriani gebruikt kan zijn. De restanten zijn namelijk later overbouwd door een vierkant
gebouw dat wel langs het mogelijke tracé van de decumanus 4 ligt, ongeveer op de hoek met de
cardo maximus. Ook dat kan een tempel zijn geweest, maar andere functies zijn ook denkbaar.
Overigens dient nadrukkelijk opgemerkt te worden dat de datering van de verschillende door Reuvens
opgegraven stenen gebouwen onzeker is.
Indien bovenstaande reconstructie van het verloop van de wegen klopt, is voor de insula IX langs
de hoofdweg gemeten een ruimte van 250 voet gereserveerd. Aannemend dat de decumanus 4 de
gebruikelijke breedte van 50 voet had, was er tot slot langs de laatste insula X een lengte van 150
voet beschikbaar. Dat is de lengte indien BAAC zoals hierboven verondersteld inderdaad de
bermgreppel heeft gevonden van de zuidelijke randweg (afb. 6.15). De randweg zelf zou de
gebruikelijke 15 voet breed geweest kunnen zijn om 50 voet ruimte over te houden voor het pomerium
tot aan het hart van de binnenste gracht. Hoewel bovenstaande reconstructie verre van bewezen is,
levert het op hoofdlijnen wel geloofwaardige verhoudingen op. De verhouding tussen de twee
basislijnen zou namelijk 2 : 3 zijn (900 voet versus 1350 voet). Dat is een verhouding die Vitruvius
adviseert voor een Romeins forum en gezien de plaatsnaam zeer goed zou passen bij Forum
Hadriani. 1572
Nadrukkelijk dient erop gewezen te worden dat dit slechts een ideaalmodel is. In andere
Romeinse steden met een goed bekend stratenplan zijn er vaak volop uitzonderingen zodat kennelijk
zeer pragmatisch met het basisplan werd omgegaan. Naast onnauwkeurigheden bij het uitzetten zelf,
ziet het er naar uit dat latere generaties zich niet altijd even veel aantrokken van het oude plan. Zeker
de voor stoepen gereserveerde zones werden regelmatig voor andere doeleinden gebruikt, terwijl ook
wel grotere afwijkingen voorkwamen. Het was daarmee niet meer dan een raamwerk zodat variaties
zeker voorgekomen zullen zijn. 1573 Verder is bijvoorbeeld niet met zekerheid bekend of de basislijn
langs de rand van de weg liep of door het hart daarvan. Door latere verbouwingen zijn de randen van
de wegen niet altijd scherp zichtbaar, en waar middenriolen het hart van de weg zouden kunnen
markeren, lijkt die ligging ook niet altijd op het exacte midden gericht te zijn. Daarbij komt dat in
Voorburg de oude opgravingskaarten van Reuvens en Holwerda soms onzuiver zijn. In bijlage L wordt
beschreven dat de projectie van deze kaarten op de huidige topografie de nodige problemen met zich
heeft meegebracht die nog niet volledig zijn opgelost. Om hardere uitspraken te kunnen doen over de
bedoelde Romeinse maatvoering zou de reconstructie van de oude kaart verder verfijnd moeten
worden, liefst getoetst aan aanvullingen niet-destructieve waarnemingen met bijvoorbeeld een
grondradar. 1574 Met nadruk moet daarom hier worden gewezen op de onvolkomenheden in de
gebruikte gegevens.
In grote lijnen ontstaat er in ieder geval een beeld dat ook houvast kan bieden voor toekomstig
onderzoek. Het resultaat voor geheel Forum Hadriani is een stadsplan met van west naar oost vier
rijen van ieder vier tot vijf insulae onder elkaar. Er is in het oosten geen ruimte voor nog een vijfde rij
omdat er dan per insula gemiddeld slechts 67 voet beschikbaar was, wat in relatie tot de andere
insulae uitzonderlijk smal zou zijn. Het alternatief is dat er ten oosten van de cardo maximus slechts
één rij insulae lag. Maar die zouden dan met ongeveer 300 voet ten opzichte van de andere insulae
extreem breed zijn. Bovendien wordt hierna betoogd dat in deze rij waarschijnlijk het forum lag. Bij een
enkele rij brede insulae zou het forum dan aan de rand van de stad zijn gebouwd, wat hoogst
1571 Wacher 1975 afb. 21, nr. 26.
1572 Vitruvius, De Architectura V.1.2.
1573 Bijvoorbeeld voor insula VIII-X: 200 + 300 + 100 of 225+225+150 of 225+250+125 of 250 + 250 + 100 voet.
1574 Voorstellen daartoe in hoofdstuk 24.
224