Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

Introspectie:
Het historisch besef kan helpen onszelf in het heden kritisch te bezien (introspectie). Zo zagen de
Romeinen rechtvaardigheid als grootste deugd, maar accepteerden onder die noemer zaken als
slavernij en publieke moord in het amfitheater. Dat was terug te voeren om een levensvisie met
bijbehorende waarden die aangaven hoe een rechtvaardige maatschappij eruit moest zien. 154 Die visie
valt zonder meer af te wijzen. Maar het zou vervolgens ook aanleiding moeten zijn kritisch te kijken
naar de huidige visie op rechtvaardigheid. Tegenwoordig leven nog steeds grote aantallen mensen
onder erbarmelijke omstandigheden en worden ´rechtvaardige´ oorlogen gevoerd. De Romeinen
concludeerden dat de mens van nature slechts was, een bespiegeling die niet aan actualiteit heeft
verloren. Het is dus verre van vanzelfsprekend dat we tegenwoordig wel weten wat rechtvaardigheid
zou moeten zijn. Kennis van het verleden helpt zodoende afstand te nemen van het heden en de
situatie anders en kritisch te bezien. Behalve losse gebeurtenissen en inzichten uit het verleden, gaat
het ook om het plaatsen in een langer historisch perspectief dat relativerend kan werken. Met een
dergelijke historisch introspectieve blik, kan de mens bewuster keuzes maken en fouten uit het
verleden vermijden. 155 Invloedrijke staatslieden als Napoleon, Bismarck en Kissinger maakten daarom
bewust gebruik van hun gedegen historische kennis. 156 Bovendien kan het de verbondenheid
versterken met medemensen, bijvoorbeeld via een beter begrip tussen Noord en Zuid. Het wordt
gevaarlijk op het moment dat er een eigen verleden wordt herschapen dat alleen dient om de
toekomst naar eigen hand te zetten. Het verleden is wat dat betreft weliswaar toe aan een
opwaardering, ook wat betreft de Romeinse periode, maar wel met de nodige zorgvuldigheid.
Instabiliteit:
Het Romeinse Rijk is voor Europa tot nu toe het enige tastbare voorbeeld van een periode die werd
gevolgd door een sterke terugval in technische ontwikkeling. Daarbij ging cruciale kennis soms voor
meer dan duizend jaar verloren. De ogenschijnlijk rechte lijn bleek onder meer op technisch vlak vrij
abrupt een scherpe neerwaartse knik te vertonen. Dat dwingt na te denken over de instabiliteit van de
huidige Westerse samenleving. Deze zou evengoed een trendbreuk kunnen ondergaan, bijvoorbeeld
als gevolg van massavernietigingswapens, terrorisme of milieuvervuiling. Gibbon trok al in 1776 de
parallel tussen de ontwikkeling van Europa en het Romeinse Rijk. De intrinsieke instabiliteit van het
ogenschijnlijk zo krachtige Imperium spreekt bij velen tot de verbeelding. 157 De socioloog Kennedy
constateerde dat bijvoorbeeld het Spaanse en Britse wereldrijk aan de vooravond van hun ondergang
hun militaire uitgaven opvoerden, en daaraan economisch ten onder gingen. Het is goed mogelijk dat
zo’n door hem met imperial overstretch aangeduide ontwikkeling ook het Romeinse Rijk verzwakte.
De actualiteit van dergelijke analyses bleek toen kort na het verschijnen van de studie van Kennedy
de Sovjet-Unie bezweek aan precies dat historische verschijnsel, opgeroepen door de
wapenwedloop. 158 Evenzo zijn er historische analyses die bekijken in welke mate de parallel met het
Romeinse Rijk inzicht biedt in de kans dat het imperium Americanum ten onder zal gaan. 159
Daarbij is het voor deze studie naar Forum Hadriani van belang dat de stad als een cruciaal
element wordt gezien in de maatschappelijke ontwikkeling. Terwijl in 1960 al een derde van de
wereldbevolking in steden leefde, was dat in 2007 de helft. En halverwege de 21 e eeuw zal dat
tweederde zijn, wat volgens sommige schattingen al eerder wordt gehaald. 160 De Historicus Mak wijst
op de spanning die nu al ontstaat doordat de plattelandsafkomst van immigranten botst met de
verstedelijkte Nederlandse cultuur. 161 In het kader van het tekenen van het verdrag van Rome in
oktober 2004 werd in verschillende lezingen opgemerkt dat de Europese geschiedenis in feite een
beschavingsgeschiedenis van steden is. 162
Dat verhoogt de actualiteit van studies naar het historische wezen van de stad, inclusief de
mogelijke bijdrage daarvan aan instabiliteit. Het wezen van de stad wordt nogal eens gezocht in de
Romeinse tijd. Niet alleen omdat toen veel belangrijke steden zijn ontstaan, maar ook omdat de
Romeinse stad in al haar eenvoud de wezenlijke kenmerken daarvan zichtbaar maakt. Dat brengt
volgens sommige auteurs zeer verontrustende eigenschappen aan de oppervlakte. Zo stelt Schiavone
dat de Romeinse maatschappij aan het eind van de Republiek een destrateuze weg insloeg, mede
154
Zie bijvoorbeeld Barton 2001,271 en 288 over mogelijkheid introspectie.
155
Zie bijvoorbeeld MacMillan 2010,146-147 en 167-169.
156
Ankersmit 1986,319.
157
Recent nog Kaplan 2000,111 e.v. met uitvoerige verwijzing naar Gibbon; Zie ook bijvoorbeeld Mak 2005,440; Janssens en
Meijer 2007 en Chua 2009,25, 60-91, 206, 370,373, 376-377 en 380.
158
Kennedy 1989,23; Hij beschrijft het Romeinse voorbeeld overigens niet.
159
Recent nog Meijer 2007,255-261 en Chua 2009, vooral.hoofdstuk 12.
160
NRC Handelsblad 27 november 2004,13; McNeill in Vlasblom 2007.
161
Geert Mak in TV-interview met Paul Rosenmöller 11 december 2004.
162
Bazelmans 2005,11; Berlusconi verwees daarbij naar Rome als ‘stad der steden’ (urbs urbium).
36