Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

Er ontstond in deze periode de overtuiging dat het verleden iets kon vertellen over de toekomst.
Onder invloed van de in deze tijd hoog aangeslagen exacte wetenschappen, werd gezocht naar
historische wetmatigheden. 74 Een bekend voorbeeld is de in 1776-1788 verschenen Decline and Fall
of the Roman Empire van Gibbon. Daarin zag deze historicus de ondergang van het Romeinse Rijk
als voorbeeld voor het toekomstige lot van de Europese beschaving. 75 Het is een klassieker waarvan
de Amerikaanse auteur Kaplan recent het actuele belang nogmaals onderstreepte. In de tijd van
Gibbon bood het Romeinse bestuursmodel inspiratie bij de stichters van de Verenigde Staten die de
structuur van de Romeinse Republiek wilden herstellen, maar dan beter. De regering zetelt nog steeds
in het klassiek vormgegeven Capitool en wordt gecontroleerd door de senaat met daarin onder meer
de Republikeinen. 76 Het verklaart mede waarom er in de Verenigde Staten onverminderd aandacht is
voor het Romeinse Rijk. De Franse Republiek, en in het kielzog daarvan de Bataafse Republiek in
Nederland, lieten zich ook door het Romeinse bestel inspireren. 77
Het was de periode van het classicisme (circa 1770 – 1830) met als belangrijke grondlegger de
archeoloog en kunsttheoreticus J.J. Winckelmann. De mede door Winckelmann gepubliceerde
ontdekkingen in Herculaneum boden destijds veel inspiratie in de kunst. 78 Het was in deze tijd van het
classicisme dat archeoloog Reuvens in 1827 zijn onderzoek in Voorburg begon, de eerste grote
wetenschappelijke opgraving in Nederland. Reuvens wees onder meer op de inspiratie die de
moderne architectuur aan de Romeinse restanten kon ontlenen. 79 Maar hij wees ook op de bijdrage
aan de nationale cohesie en functie als natiebouwende factor in het toen nog zeer jonge koninkrijk. In
1826 diende hij hierover een memorie in bij de koning en wees op het dubbele nut van zowel “de
veredeling des gevoels, als van de uitbreiding van het vernuft”. Ook stelde hij vast dat tijdens de
Gouden Eeuw de oudheidkunde ook relatief veel aandacht kreeg van onder meer de Leidse
hoogleraren Lipsius (1547-1606), Scaliger (1540-1609), Salmasius (1588-1653) en Gronovius (1645-
1716). 80
In de 19 e eeuw ontstond het historicisme dat bij het vooruitkijken naar de toekomst nog verder
ging dan de Verlichting. Deze stroming werd beïnvloed door de evolutietheorie van Darwin (1809-
1882). De gedachte was dat vanuit het verleden een wetmatige evolutie viel af te leiden. Daardoor kon
de toekomstige eindsituatie voorspeld worden. Bekend is het werk van Karl Marx. Die zag vanuit de
klassieke oudheid een ontwikkeling naar het feodalisme van de late Middeleeuwen en het kapitalisme
van zijn eigen tijd. Onvermijdelijk eindstadium was in zijn visie de klasseloze maatschappij in een
proletarische samenleving. 81 Marx zag de tegenstelling tussen stad en platteland als wezenlijk
onderdeel van de economische geschiedenis. 82 Kennis van de oudheid was daarbij een essentieel
middel om structuren zoals de stad in hun oervorm te kunnen bestuderen. De belangstelling voor
Romeinse steden nam vervolgens verder toe met onderzoeken van onder meer Weber en Sombart.
Tegelijkertijd was er in de 19 e eeuw weer volop belangstelling voor het verleden als gids naar de
eigen identiteit. Na de val van Napoleon ontstonden in Europa nieuwe staten, waaronder Nederland.
Die zochten vanuit de nationale historie hun eigen identiteit. De vaderlandse geschiedenis werd
gezien als een belangrijke bron van nationale eenheid. Het verleden om het heden te rechtvaardigen.
De nationale archeologische musea schoten als paddenstoelen uit de grond, waaronder in 1818 het
Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. 83 Reuvens, de eerste directeur en opgraver van Voorburg,
schonk in deze periode nadrukkelijk aandacht aan het maatschappelijke belang van zijn vakgebied.
Zijn Leidse oratie uit 1819 (hier vertaald uit het Latijn) was een “Rede op de loffelijke verdiensten van
de archeologie”. Hij onderschreef de noodzaak van de kennis van de geschiedenis en stelde dat de
archeologie deze aanvulde en zelfs corrigeerde met objectieve gegevens. Volgens hem droeg de
“archaeologie” bij aan “de behoefte de kunsten tot eenen hoogeren trap van volmaaktheid te
brengen”. De archeologie had in zijn visie een opvoedkundige betekenis door het verval van het
culturele leven tegen te gaan. 84 Om een breder publiek te bereiken, hanteerde hij naast het
gebruikelijke Latijn in publicaties ook het Nederlands, en gaf ook een deel van zijn colleges in de
landstaal. Hij ontwikkelde liberale gedachtes over het onderwijs zoals die later terug zouden komen bij
74 Ankersmit 1986,108 en 304.
75 Hingley 2000,20 en 28-29; Schiavone 2000,16-19 en 24; Ankersmit 1986,304; Van der Woude 2000.
76 Hingley 2003,117.
77 Holland 2006,11.
78 Richter 2005,186-187 en 190-195.
79 Vergelijk Reuvens 1819,149-173; Reuvens 1822, vi (Winkelmann); Brongers 2002,91-93.
80 Otterspeer 2007,14-17.
81 Ankersmit 1986,53-54,113-114,176, 196, 225, 227, 264 en 314; Ankersmit 1990,133; Fukuyama 1992,14; Renfrew en Bahn
2004,26,28 en 480; MacMillan 2010,15 en 63.
82 Inleiding Wallace-Hadrill in Rich en Wallace-Hadrill 1991,ix; Jongman 2007a,502.
83 Reuvens 1822,x; Kocka 1977,15; Brongers 2002,91-93; Van Rossem 2004,8.
84 Reuvens 1819; Reuvens 1822,ix; Brongers 2002,91-93; Buijtendorp 2007b,61; Langereis 2007,234-235.
27