Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

verschillende plaatsen voor de binnenste gracht is vastgesteld. En de greppel had in het profiel van
het AAC een vrij platte bodem, afwijkend van het profiel van de binnenste gracht. In hoofdstuk 15,
waar de greppel uitvoeriger wordt besproken, wordt gewezen op de mogelijkheid dat de greppel
verband hield met het tempelcomplex. Maar er wordt ook opgemerkt dat de greppel tweehonderd voet
(zestig meter) ten zuiden van de oude tuinmuur ligt en mogelijk een post-Romeinse greppel is van het
landgoed Arentsburg. Dat zou ook verklaren dat Holwerda en Van Giffen in de buurt van de westelijke
stadsmuur, buiten het landgoed, geen sporen van de greppel hebben teruggevonden.
Los van het gebrek aan duidelijke sporen, zou het vreemd zijn dat een bijna honderd meter brede
strook grond tussen het stadscentrum en de Vliet niet direct bij het terrein van de nieuwe stad zou zijn
opgenomen. Met de uitbreiding van gemiddeld slechts dertig meter was de extra oppervlakte over de
volle breedte minder dan een hectare en kwam het totale oppervlak van Forum Hadriani op een nog
steeds erg bescheiden zeven hectare uit. Dat zou voor een civitas-hoofdstad in de 2 e eeuw extreem
klein zijn, nog los van de persoonlijke aandacht van keizer Hadrianus. Zo was het omgreppelde terrein
van de inheemse nederzetting in Rijswijk-De Bult met vier of vijf huisplaatsen al bijna 2 hectare
groot. 1457 Omdat de stadsgrens uit een eenvoudige greppel met eventueel een aarden wal bestond,
was het een kleine moeite om de waterkant vanaf het begin bij de stad te betrekken. Omdat een
eenmaal vastgelegde stadsgrens als heilig werd beschouwd, was andersom een latere uitbreiding
veel lastiger.
De gegevens combinerend is het met de huidige informatie het aannemelijkst dat het door de
stadsgrens omgeven terrein van Forum Hadriani vanaf het begin tot dicht aan de waterkant liep. Dat
maakt extra aannemelijk dat de afwijkende ligging van de weg in het zuiden direct te maken heeft met
de ligging van de zuidelijke stadsgrens. Elders in de stad is immers zo’n afwijkende bouwrichting
ingegeven door de ligging van de nabijgelegen stadsgrens. Daarmee zou voor het eerst een concreet
spoor van de vroegste zuidelijke begrenzing van Forum Hadriani zijn gevonden. Het gaat dan om de
randweg die langs de stadsgrens lag. Als de lijn van de door BAAC opgegraven randweg verder naar
het oosten wordt doorgetrokken, kruist deze na circa honderd meter de Vliet zodat een denkbeeldig
vervolg in het water eindigt. Dat kan betekenen dat de zuidelijke begrenzing daar een buiging naar het
noorden moest maken om zich aan de ligging van het halverwege de 1 e eeuw gegraven Kanaal van
Corbulo aan te passen. Het was zeer gebruikelijk dat de stadsbegrenzing zich met een of meer
afbuigingen aanpaste aan de richting van een waterloop. Bovendien was dit een logische plek voor
zo’n knik omdat zich hier de eerder genoemde brede oostelijke geul met (latere) insteekhaven bevond.
En aan het eind van hoofdstuk 5 zal op de mogelijkheid worden gewezen dat het de bedoeling was
om symbolisch aan te sluiten op de richting van de landinrichting aan de overzijde van het Kanaal van
Corbulo. Bovendien maakt de Vliet iets oostelijker nogmaals een knik. Dat kan verband houden met
het ontwijken van restanten van een zuidoostelijke hoek van de stadsmuur bij het in de Middeleeuwen
(opnieuw) graven van de Vliet. In dat geval zou die hoek van de stadsmuur op een punt liggen dat een
knik in de stadsgrens noodzakelijk maakte, met de brede geul als meest voor de hand liggend punt
voor zo’n knik.
Helaas gaat het slechts om indirecte gegevens zodat niet valt uit te sluiten dat de zuidelijke
stadsgrens eenvoudig in een rechte lijn verliep. De zuidoostelijke hoek van de stad zou dan in de
huidige Vliet verdwenen kunnen zijn, een deel dat overigens in de tijd van Hadrianus al verland kan
zijn geweest. Los van het exacte verloop, is het opvallend dat Forum Hadriani een omtrek zou hebben
die sterk op die van Xanten lijkt, de grootste stad in de omgeving die zo’n twintig jaar eerder was
opgericht. Interessant genoeg is vastgesteld dat Nijmegen in die tijd ook een dergelijke vorm gehad
kan hebben (afb. 4.18).
Samenvattend valt de stadsgrens uit de begintijd van Forum Hadriani op hoofdlijnen te
reconstrueren, hoewel er voor bepaalde delen nog geen volledige zekerheid bestaat. In bijlage C
wordt een oppervlak van 10,7 hectare gereconstrueerd. Daarmee was Forum Hadriani nog iets groter
dan het stadje Pompeji in haar beginperiode (9,3 hectare). 1458 Een vergelijkbaar oppervlak hadden
bijvoorbeeld het Britse Alchester (10,5 hectare), de eerste burgerlijke nederzetting op het Nijmeegse
Valkhof (circa 10 hectare) en Herculaneum (11 hectare). 1459 Een dergelijke oppervlakte paste ook bij
de Forum titel. Zo was Forum Corneli circa 10 hectare groot en Forum Iulii circa 12,5 hectare. 1460 Dit
soort steden waren nietige stipjes in vergelijk met de hoofdstad Rome waarvan de 3e eeuwse
stadsmuur een terrein van 1373 hectare omsloot, ruim een honderdvoud van Forum Hadriani. Maar
voor de directe omgeving was een nederzetting van ruim 10 hectare ongekend groot. Pas op vier tot
1457 Goossens 2008,189.
1458 Offenberg 1978,6.
1459 De Kind 1998,58 en fig. 2; Clearly 2003,81; Dickmann 2007,422 schat Herculaneum op 320 bij 350 meter.
1460 De Ligt 2008,170 en 173.
206