Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

een municipium-titel die net als bij Voorburg onder Hadrianus of Antoninus Pius was verstrekt (tab.
6.2).
Er zou zelfs een verband kunnen zijn met genoemde middeleeuwse verhalen over de Romeinse
tribuun Antoninus die vanuit Duitsland naar Holland trok en daar "die stat die Antonina hiet" stichtte of
versterkte. 2067 Antoniniana was een veel door Caracalla toegekende naam, zoals de inscriptie uit
Roomburg en stempels van het Eerste Legioen in het Cananefaatse gebied illustreren. Verschillende
door Caracalla tot colonia verheven steden kregen de titel Colonia Aurelia Antoniniana. 2068 En
Caracalla droeg zoals alle keizers de titel van volkstribuun (tribunicia potestas), in de oude bronnen de
functie van de stichter van Antonina. De colonia-titel sloot veelal specifiek af, zodat in Voorburg de titel
bijvoorbeeld Colonia Aurelia Antoniniana Cananefat(i)um (CAAC) geweest zou kunnen zijn. Op de
mijlpaal van Caracalla uit Wateringse Veld zou dan in de eerste regel met de naamsvermelding iets
gestaan kunnen hebben in de trant van ‘[A COLONIA AUR(elia) ANT]O (vijftien letters), met in de
tweede regel [NIA(na) CANAN(efatium) MIL(ia)] PASS(um)’ (vijftien letters). Dat in middeleeuwse
bronnen de naam Antonina bleef hangen en niet het specifiekere Cananefat(i)um is denkbaar. Zo
heette Keulen Colonia Claudia Ara Agrippinensium en bleef uiteindelijk bekend onder het zeer
generieke Colonia (Köln).
Maar dat Voorburg de colonia-titel verkreeg blijft slechts een aantrekkelijke hypothese, die in geen
enkel opzicht is bewezen. Er zijn weliswaar voorbeelden van coloniae met vergelijkbare oppervlakten,
zoals Timgad (12,6 hectare), Lincoln (15 hectare) en Gloucester (17 hectare), maar dat zijn
uitzonderingen. Voor de bescheiden Noord-Franse civitas-hoofdstad Terwaan (Thérouane) is op basis
van een inscriptie een colonia-titel verondersteld, maar dat is niet zeker. 2069 De meeste coloniae waren
aanzienlijk groter. En vaak waren het belangrijke plaatsen, zoals provinciehoofdsteden of steden in de
nabijheid van een legioensfort. 2070 Het is dus vooralsnog niet erg aannemelijk dat Voorburg de status
van colonia verkreeg. De status van municipium was al meer dan veel andere steden hadden bereikt.
Forum Hadriani na de uitbreiding
Behalve het moment van de stadsuitbreiding, is ook het gevolg voor de inrichting van Forum Hadriani
van belang. Bovendien kan de wijze van inrichten ook nog iets meer zeggen over het meest
waarschijnlijke moment van uitbreiding van de stad.
De stadsuitbreiding in het oosten
Zoals besproken in hoofdstuk 4, kwam bij het onderzoek van 1992 de noordoosthoek van Forum
Hadriani met de binnenste en buitenste gracht tevoorschijn. De resten van twee naast elkaar gelegen
Romeinse tonputten even ten oosten van de buitenste gracht, maakten aannemelijk dat de stadsgrens
op enig moment naar het oosten is verplaatst. Interessant zijn daarom de sporen van drie palenparen
die zichtbaar waren in de bodem van de oude buitenste gracht (afb. 7.4 en 7.5). 2071 Dat duidt erop dat
hier later over de gracht is gebouwd. Het valt daarbij op dat de afstand tussen het tracé van de
stadsmuur en de noordelijkste paal ongeveer 20 voet (circa 6 meter) bedraagt. Dat was op andere
plaatsen de ruimte die werd ingenomen door de stadswal achter de muur. De palen kunnen dus zeer
goed te maken hebben met de randweg achter de wal. De positie van de twee noordelijkste
palenparen doet denken aan de palenparen in de wegconstructie van de hoofdweg (afb. 5.9 en 5.10).
De palenparen waren dan bedoeld als grondverbetering bij het doortrekken van de randweg. De
randweg was vermoedelijk smaller dan de rij palen, zodat het goed mogelijk is dat in een moeite door
ook de ondergrond is verbeterd voor een nieuw te bouwen gebouw naast de randweg. Dat oude
grachten verzakkingsproblemen konden veroorzaken illustreren voorbeelden uit het castellum in
Valkenburg aan de Rijn waar zowel de stenen westpoort als noordpoort op een oude gracht waren
gebouwd en daardoor waren verzakt. 2072
De ronde sporen in de Voorburgse gracht hadden in het vlak een flinke diameter van ongeveer
zeven decimeter. Er wordt geen melding gemaakt van een onderscheid tussen een paalkuil en
2067 Langereis 2001,268; Broer en De Bruijn 1997,104-105.
2068 Bijvoorbeeld Colonia Aurelia Antoniana Ovilaris (Wels) en Colonia Aurelia Antoniana Gerasa (Jerash).
2069 T(itus) Punicius Genialis, II(duum)vir Colon(iae) Morinorum: Delmaire 1974,276; Raepasaet-Charlier 1995,369; op basis van
CIL XIII 8727, een inscriptie uit Nijmegen. Maar omdat het om een oud afschrift van een al lang geleden zoekgeraakte inscriptie
gaat, is de lezing niet zeker.
2070 Mócsy 1974,139 en 225; de nabijheid van een grote vloothaven zou gezien de vele vlootstempels de Voorburgse parallel
van een legioensfort kunnen zijn, maar er zijn geen sporen van een grote haven; vergelijk Bogaers 1960-61,293-296 over kleine
kans dat Nijmegen een colonia was.
2071 Vlak 1 van deelput 13.
2072 Van Giffen 1948,75 en 82.
291