Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

opgravingen in Voorburg zeker een aandachtspunt is. Bij het reconstrueren van de gebruikte
Romeinse voetmaten dient dus met een onzekerheidsmarge rekening gehouden te worden, een
marge die per gebouw en bouwfase kan verschillen. 1561 Omdat de plattegrond van Forum Hadriani
nog veel lacunes vertoont, is het lastig om de oorspronkelijke maatvoering te reconstrueren. Daar
komt nog bij dat er de nodige meetproblemen en aansluitingsproblemen zijn bij en tussen de
opgravingen van Holwerda en Reuvens, zoals toegelicht in bijlage L. Dat levert bij de reconstructie de
nodige onzekerheden op. Dat neemt niet weg dat een beeld valt te vormen van de maten die op
hoofdlijnen zijn gehanteerd in het eerste ontwerp van Forum Hadriani. Het zo ontwikkelde gevoel voor
de gehanteerde verhoudingen helpt de beoogde plattegrond te reconstrueren. Hopelijk biedt de
toekomst de mogelijkheid een en ander in het veld te toetsen en de kaart te verbeteren.
Er ontstaat een redelijk evenwichtig beeld als wordt aangenomen dat van west naar oost langs de
noordelijke rand van de decumanus maximus is gewerkt met standaardbreedtes voor de insulae van
100, 150 en 200 Romeinse voet. De insulabreedte van 150 voet is gebaseerd op de best bekende:
insula II. Verder is het vrij zeker dat de volgende insula VII een breedte van 200 voet had. De 100
voet, tot slot, is een breedte die in het niet opgegraven oostelijk deel van de stad zou passen gegeven
de in totaal beschikbare ruimte. Het beeld zou dan zijn dat langs de decumanus maximus twee rijen
insulae de standaardbreedte van 150 voet hadden, met ertussen een extra brede rij van 200 voet op
de plaats van het badhuis. Daar stond tegenover dat er voor de laatste rij slechts 100 voet ruimte
overbleef. Verder was de standaardbreedte van de tussenliggende wegen waarschijnlijk 50 voet,
inclusief aan weerszijde 10 voet ruimte voor een stoep. Dat is gebaseerd op de op twee plekken
vastgestelde breedte van de cardo 1. Uitzondering is de 65 voet brede cardo maximus, een breedte
die voor beide hoofdwegen lijkt te zijn gebruikt. Het pomerium lijkt 100 voet breed geweest te zijn met
het hart van de oudste gracht als middelpunt. Aan de stadszijde van deze gracht nam het pomerium
dan 50 voet in beslag inclusief de randweg. De randweg zelf lijkt vrij smal geweest te zijn zodat
daarvoor 15 voet wordt aangehouden en 20 voet bij de grote westelijke poort.
Langs de noordelijke rand van de decumanus maximus gemeten, bedroeg de totale afstand
tussen de westelijke en oostelijke binnenste gracht hart op hart vrij precies 900 voet (ruim 266 meter).
Alleen de ligging van de westelijke gracht is met zekerheid bekend. Die van de oostelijke gracht is
gebaseerd op de waarnemingen in 1992 in de noordoosthoek van de eerste fase van Forum Hadriani,
aangevuld met de waarneming ruim veertig meter ten zuiden van de decumanus maximus.
De zo waargenomen afstand van 900 voet past zeer goed in het genoemde systeem. Vanuit het
westen bezien, is bekend dat de eerste twee rijen insulae (I t/m V en VI t/m X) respectievelijk 150 en
200 voet breed waren. Daarbij was 200 voet voor de rij van insulae VI t/m X waarschijnlijk een
uitzondering omdat daar het badhuis lag dat anders te breed zou zijn. Daarom is verondersteld dat de
volgende rij insulae (XI t/m XV) weer 150 voet breed was. Met 100 voet voor de laatste rij insulae (XVI
t/m XX) klopt het totaal. De vijf rijen insulae namen dan namelijk bij elkaar 600 voet in (150 + 200 +
150 + 100 voet). Daarboven komt twee gewone wegen van ieder 50 voet, de hoofdweg van 65 voet en
de randweg van 15 voet (en 20 voet bij de westpoort). Dat is bij elkaar 200 voet wegbreedte. Tot slot
was er tot aan het hart van de binnenste gracht tweemaal een half pomerium van elk 50 voet.
Daarmee komt de totale breedte inderdaad uit op de eerder genoemde 900 voet. De binnenste rand
van het pomerium was waarschijnlijk de basis voor het plaatsen van de mogelijke tijdelijke houten
doorgang tussen twee paalkuilen die precies op de rand van het westelijke pomerium is opgegraven
(afb. 4.1). Noordelijker langs de zuidrand van de decumanus 1, de weg over de strandwal, was de
hartafstand tussen de binnenste grachten ongeveer 950 voet (ruim 281 meter).
Het interessante is dat loodrecht op deze basislijn langs de andere hoofdweg, de cardo maximus,
een zelfde systeem zichtbaar lijkt. Enige verschil is dat hier ook lengtes van 250 voet lijken voor te
komen. Verder is er mogelijk eenmaal een uitzonderlijke lengte van 180 voet gebruikt omdat de ligging
van de als insteekhaven gebruikte natuurlijke geul daartoe vermoedelijk dwong. De totale hartafstand
tussen de binnenste noordelijke en zuidelijke gracht lijkt ongeveer 1350 voet geweest te zijn (400
meter). Alleen de noordelijke gracht is met zekerheid aangetoond. De positie van de zuidelijke gracht
is vooral gebaseerd op de mogelijke zuidelijke stadsmuur die Reuvens heeft opgegraven, en in lijn
daarmee de noordelijke bermgreppel van de randweg die waarschijnlijk in 2005 door BAAC is
opgegraven (afb. 6.15). Verondersteld is dat de binnenste gracht net als elders op 7,5 tot 8,5 meter
van de stadsmuur lag. Daarbij past de kanttekening dat Reuvens meetproblemen had bij het
intekenen van de mogelijke stadsmuur, zodat voorzichtigheid geboden blijft. De westelijke rand van de
hoofdweg (cardo maximus) volgend, kunnen de lengtes met wisselende zekerheid van noord naar
zuid worden gereconstrueerd. Omdat de gegevens wat minder hard zijn, zal er hier wat uitvoeriger bij
worden stilgestaan.
1561 Bridger 1984a,85 e.v.; Peterse 1993,7-8, 14-15, 57, 67 en 93.
221