Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

daarop georiënteerd. De in 2005 door BAAC aangetroffen zuidelijke randweg uit de beginfase van
Forum Hadriani liep waarschijnlijk evenwijdig aan het kanaal. Zodoende werd Forum Hadriani een
integraal onderdeel van een groter ruimtelijk geheel dat de civitas vormde. Het maakte de beoogde rol
van Forum Hadriani zichtbaar als bestuurlijk, economisch en religieus centrum van het Cananefaatse
stamgebied.
Het is lastig vast te stellen wat bij het ontwerp van Forum Hadriani voorop stond, het aansluiten bij
de lokale traditie of het beperken van de overlast van de wind. Het is zelfs onbewezen dat deze
factoren inderdaad een rol hebben gespeeld, maar ze bieden tot nu toe wel de beste verklaring voor
de afwijkende oriëntatie van het wegenstelsel van Forum Hadriani. Een bijkomend voordeel was
mogelijk dat bij het aanhouden van deze oriëntatie de oostelijke kant van de oost-west gerichte
hoofdstraat dichter bij het Kanaal van Corbulo lag dan de westelijke kant. Dan kan praktisch zijn
geweest omdat hierna de mogelijkheid ter sprake komt dat het kanaal in de tijd van Forum Hadriani in
het oosten was verland en alleen nog vanuit het westen bevaarbaar was. In dat geval kan er bij het
oostelijke einde van de hoofdweg een droge verbinding zijn geweest met het gebied ten zuiden van
het Kanaal van Corbulo en sloot de nieuwe richting van de stedelijke hoofdweg daar mooi op aan.
Dat de Romeinen inderdaad veel belang hechtte aan de oriëntatie, illustreren andere voorbeelden
uit de regio, wat hier kort wordt toegelicht. Gezien de vermoedelijke rol van militaire landmeters bij de
inrichting van Voorburg, is het van belang dat bij militaire installaties en enkele voor veteranen
gestichte steden ook een doelbewuste vaste oriëntatie gekozen lijkt te zijn. In de eerste decennia van
de komst van de Romeinen was het toepassen van één zelfde oriëntatie nog geen gebruik bij de
militaire landmeters. Zo veranderde het legioensfort van Xanten/Vetera een aantal malen van richting,
en eindigde uiteindelijk met een orëntatie op het noorden. Keulen, de hoofdstad, kreeg ook een ligging
op het noorden, waarbij de loop van de Rijn een rol gespeeld kan hebben. Het legioensfort in Bonn en
het castellum bij Utrecht kregen een kleine draaiing richting het westen. Het vroege castellum van
Valkenburg was nog iets verder naar het westen gedraaid, een ligging die zoals gezegd ingegeven
kan zijn door de lokale situatie met een heersende wind loodrecht op de kust. In Woerden, eveneens
een vroeg castellum, is de richting aangepast en kreeg in een volgende fase een vergelijkbare richting
als Valkenburg. In het vroege castellum van Velsen is mogelijk ook uitgegaan van een wind loodrecht
op de kust. Ten opzichte van Valkenburg is het fort iets meer naar het westen gedraaid,
overeenkomstig het afbuigen van de kust op dat punt. De oriëntatie uit Velsen komt terug in Vechten
waar in de beginperiode een fort lag aan dezelfde waterweg als Velsen. In het vroege castellum van
Alphen, tot slot, waren de lokale omstandigheden waarschijnlijk bepalend aangezien die zo beperkt
waren dat het zelfs niet mogelijk bleek aan de rechthoekige vorm vast te houden. 1478
Na deze zoekende start, lijkt bij de forten al rond het midden van de 1 e eeuw een voorkeursoriëntatie
gevonden te zijn (afb. 5.5). Die oriëntatie was mogelijk gebaseerd op een heersende wind
uit het westen, wat Vitruvius volgend resulteerde in een oriëntatie op het noordwesten. Dat is vrij
consequent de oriëntatie van de castella in Roomburg, Bodegraven, Zwammerdam, De Meern,
Arnhem, Kops Plateau, Krefeld en de vlootstations van Keulen Altenburg en Boulogne. Ook is het
ongeveer de oriëntatie van legioensforten als die van Nijmegen, Neuss, Mainz en Straatsburg en
andere castella in onder meer Duitsland. 1479 Verder weg van de grens komt deze oriëntatie eveneens
veelvuldig voor, bijvoorbeeld in de kleine versterkingen van Ockenburg, Heumensoord en Maldegem.
Daarnaast lijkt de bouwrichting met name bij steden met de colonia-titel geliefd (Xanten, Augst,
Avanches, Lyon). Misschien was het een verwijzing naar de verwantschap met leger en de Staat. Die
dominante oriëntatie is van groot belang voor de interpretatie van de sporen van Forum Hadriani. Er is
bij de oriëntatie van de huizen afgeweken van de militaire traditie en aansluiting gezocht bij het
gebruik op het Cananefaatse platteland.
Dat sprake was van centrale sturing illustreert de aanpassing van de dominante oriëntatie in de
laat-Romeinse fase. In die periode krijgt bij het leger blijkbaar een oriëntatie op het noorden een
sterke voorkeur, waarbij de oriëntatie van de bloeiende provinciehoofdstad Keulen een voorbeeld
geweest kan zijn (afb. 5.6). Deze richting komt aan het eind van de 2 e eeuw al voor in het castellum
van Niederbieber, maar is verder het duidelijkst aanwezig in de laat-Romeinse verdedigingswerken
zoals Keulen-Deutz, Dillingen/Pachten, Horbourg-Wihr, Boppard, Yverdon, Biesheim/Oedenburg en in
Nederland Cuijk en Hulsberg. Het geschetste beeld is zeker niet compleet. Zo vertoont de Romeinse
stad bij Nijmegen een afwijkende oriëntatie die vergelijkbaar is met die van onder meer Aardenburg,
Amiens, Parijs en Caerwent (afb. 5.7). Er is dan ook zeker verdere studie vereist.
1478 Polak, Kloosterman en Niemeijer 2004,254.
1479 Zoals Bad Cannstatt, Biesheim, Delbrüch/Anrepen, Dormagen, Hesselbach, Osterburken, Stockstadt en Sulz am Neckar.
211