Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

het geval zijn geweest. Gezien de vermoedelijke economische relatie met Forum Hadriani is de
ontwikkeling in Rijswijk-De Bult ook interessant. Daar wordt in het tweede kwart van de 3 e eeuw nog
geïnvesteerd in wandschilderingen. Verder werd nog gewerkt aan wat waarschijnlijk een grote
graanschuur was. 2057
Het effect van de juridische status op de naam
Een wijziging van de administratieve naam of zelfs juridische status van Romeins Voorburg is in de tijd
van de stadsuitbreiding niet geheel uitgesloten. Een aanknopingspunt vormen de Romeinse mijlpalen
uit de Cananefaatse regio omdat die alle naar de centrale plaats Voorburg verwezen zullen hebben.
Van de zeven mijlpalen verwijzen de oudste twee (150/151 en 162 na Chr.) met de afkorting MAC
naar ‘M(unicipium) A(elium) C(ananefat(i)um)’. Een in 2005 in Rijswijk gevonden fragment van een
mijlpaal van Caracalla mist de verwijzing naar Voorburg. 2058 Op de volgende twee mijlpalen van de
Wateringse Veld, uit 212-213/217 (Caracalla) en 240-244 na Chr. (Gordianus III), zijn de laatste twee
regels met de plaatsnaam en eronder de afstand helaas zwaar beschadigd. Maar het viel Waasdorp
op dat in beide gevallen de regel waar de plaatsnaam gestaan moet hebben, eindigt op een letter ‘O’.
Met de naamval (ablativus) die past bij een vermelding ‘vanaf plaats x’, eindigt de verbuiging van
woorden als municipium op ‘O’. Vóór de O is er ruimte voor circa dertien lettertekens. Daarbij is op de
mijlpaal van Caracalla zichtbaar dat tussen de woorden punten werden gezet en geen spaties, dus is
er vrij compact geschreven (tab 6.3C). 2059 Waasdorp acht het goed mogelijk dat de municipium-naam
op de mijlpaal van Caracalla minder sterk werd afgekort dan op de oudere mijlpalen, en daarom twee
regels in beslag nam. Dat past bij het feit dat de standaardeenheid voor het aangeven van afstanden
ook wat verder was uitgeschreven, namelijk PASS(uum) in plaats van P(assuum) op de oudere
mijlpalen. De regel met de plaatsnaam zou gezien de beschikbare ruimte kunnen beginnen met ‘[A
MUNICIPIO AELI]O (vijftien letters). 2060 De volgende regel zou iets geweest kunnen zijn als
[CANANEF(atium) MIL(ia)] PASS(uum) (veertien lettertekens), met in een aangevulde regel
waarschijnlijk de afstandmaat IIII omdat deze niet achter PASS staat, tenzij daarvoor verf was
gebruikt. 2061 Mogelijk is dezelfde stadsnaam ook gebruikt op de nog jongere mijlpaal van Gordianus III
(238 – 244 na Chr.) aangezien ook hier een O als laatste letter zichtbaar is (tab 6.3D). 2062 Twaalf jaar
later is op de twee onder Trajanus Decius opgerichte mijlpalen alleen sprake van een afstand ‘vanaf
de civitas’ (AB CIVITATE LEV[G(ae)) (afb. 17.2). De titel van municipium werd dus niet meer vermeld.
Dat is niet zo vreemd aangezien deze titel met de algehele verlening van burgerrecht (212 na Chr.) in
de loop van de 3e eeuw veel van haar waarde had verloren en vaak niet meer werd vermeld. 2063 Zo
werd Municipium Aelium Augustum (Augsburg) later aangeduid als Civitas Aelia Augusta. 2064
Voorburg zou in dat stramien de Civitas Aelia Cananefat(i)um (CAC) geheten kunnen hebben, maar
daarvoor ontbreekt ieder bewijs.
Al even speculatief is de theoretische mogelijkheid dat Forum Hadriani in de 3e eeuw de titel
colonia verwierf, een status die zo’n vierhonderd Romeinse steden zouden verwerven. 2065
Verschillende Aelium-municipia verkregen aan het eind van de 2e of in de eerste helft van de 3e eeuw
de colonia-titel. Dat werd met de algehele verlening van het burgerrecht in 212 na Chr. een formaliteit
met weinig praktische betekenis, wat de drempel om de titel te verlenen kon verlagen. Het is in theorie
mogelijk dat Forum Hadriani in die fase ook nog de colonia-titel heeft verkregen, wat de andere
schrijfwijze van de naam op de mijlpalen van Caracalla en Gordianus III zou kunnen verklaren. Te
denken valt aan een promotie tot colonia onder Caracalla kort na de algehele burgerrechtverlening.
Dat is immers het waarschijnlijkste moment van de stadsuitbreiding met mogelijk in insula XII de bouw
van een Capitolium, een tempel die in de meeste Romeinse steden ontbrak maar in coloniae
nagenoeg standaard was. Caracalla heeft verschillende colonia-titels verleend in gebieden waar hij
verbleef zoals York in Groot-Britannië, Wels in Oostenrijk, Alba Julia in Roemenië en een hele reeks
plaatsen in Klein-Azië. 2066 Regelmatig betrof het steden die eerst een municipium waren zoals het
Oostenrijkse Wels dat tot de promotie door Caracalla bekend stond als Municipium Aelium Ovilaris,
2057
Bloemers 1978,45-54; Heeren 2009,217.
2058
Koot 2006a,8.
2059
Uitgaand van Waasdorp 2003,25, 29 afb. 15 en 32 afb. 18 (combinatie van foto en tekening).
2060
Waasdorp 2003,28 en 32; november 2005 is bij Rijswijk ook de bovenkant van een mijlpaal van Caracalla gevonden, maar
die is minder compleet: de plaatsnaam ontbreekt volledig (Koot 2006a).
2061
Misschien is de afstand later op locatie aangebracht, eventueel met verf, zoals mogelijk ook het geval was met jongere
mijlpalen van Wateringse Veld (Waasdorp 2003,28, 35 en 41).
2062
Waasdorp 2003,33.
2063
Mócsy 1974,221; Korb 1984,183-184; Waasdorp 2003,35-37 en 41.
2064
Galsterer-Kröll 1972,117.
2065
Van Es 1981,131 noot 350 wijst op die mogelijkheid.
2066
Onder andere Harran en Tyana in Turkije, Homs en Palmyra in Syrië en Jerash in Jordanie.
290