Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

voluit functionerende centrale plaats van de civitas ontbroken hebben. Nijmegen bezat in de tijd van
Hadrianus al een eenvoudig amfitheater, maar had dat mede te danken aan het Tiende Legioen dat
daar tot het begin van de 2 e eeuw gelegerd was. Bij gebrek aan zo’n stimulans kan in Voorburg langer
met de bouw zijn gewacht, en is afstel niet geheel uitgesloten. Een eventueel amfitheater lag
waarschijnlijk zoals gebruikelijk buiten de stad, of in ieder geval aan de rand ervan. 1624 In hoofdstuk 6
zal een mogelijke locatie worden aangegeven.
De particuliere percelen
Nadat aldus de plaats was bepaald van forum, badhuis, tempel(s), haven en eventuele andere
openbare gebouwen, kon het gedetailleerdere inmeetwerk voor de huizen beginnen.
De verdere verdeling van de woonblokken
In insula II, III, VII en VIII zijn er aanwijzingen dat het betreffende bouwblok eerst in twee gelijke
helften werd verdeeld. Waarschijnlijk is in 2005 door BAAC ook de greppel van zo’n tweedeling van
insula X gevonden (afb. 5.18). Het valt op dat bij de insulae II en III de tweedeling parallel aan de
decumanus maximus loopt. Bij insulae VII, VIII en mogelijk X loopt de tweedeling parallel aan de cardo
maximus en ligt daarmee op een lijn. Insula IX past mogelijk ook in die opzet omdat de stenen
bebouwing ten oosten van deze scheidingslijn is aangetroffen. Hetzelfde geldt voor insula VI.
Verderop in dit hoofdstuk zal betoogd worden dat dit direct te maken had met de aanwezigheid van de
hoofdwegen waarop winkels en publieke gebouwen waren gericht.
De Romeinse meetlijnen zijn in Voorburg niet altijd even recht. Zo loopt in insula II mogelijk als
gevolg van een meetfout de betreffende kavelgrens iets schuin ten opzichte van het stratenplan. Dat
zou te maken kunnen hebben met de oude ligging van de Domitiaanse nederzetting waarnaar de
richting van de afwijking neigt. Het middenriool van de hoofdweg vertoont een zelfde afwijking zodat
de gewenste positie hiervan mogelijk tegelijkertijd is ingemeten (afb. 5.19). In dat geval zou het riool
later zijn uitgezet dan het basisraster. Het is een aanwijzing dat het oorspronkelijke raster niet door het
hart van de wegen is aangelegd maar langs de gevellijn. In het Britse Godmanchester zijn
aanwijzingen gevonden dat de meetlijnen werden aangegeven met houten piketpaaltjes zoals dat
tegenwoordig nog steeds gebruikelijk is. 1625 Met die techniek is deze meetfout wellicht niet direct
opgemerkt. Met het oog valt het bij beperkte afwijkingen in het veld nauwelijks op dat dergelijke
paaltjes fout staan. En een scheef verloop van een ondergronds riool trok evenmin de aandacht en
was ook geen groot probleem.
Een volgende stap was het inmeten van de individuele kavels voor particulier gebruik. Onderzoek
in Herculaneum heeft uitgewezen dat daar veel kavels een breedte hadden van circa twintig, dertig of
veertig voet. 1626 Interessant genoeg komen dezelfde breedtes in Voorburg voor. In insula II is duidelijk
sprake van circa twintig voet brede kavels. En in insula VIII is een standaard kavelbreedte van circa
dertig voet te herkennen. Een kavelbreedte van ongeveer veertig voet is mogelijk in insula III
gerealiseerd, hoewel de sporen daar minder duidelijk zijn. Interessant is dat de minimale kavelbreedte
van twintig voet (bijna zes meter) in de regio op het platteland ook een veel gehanteerde huisbreedte
was. 1627 En zelfs tegenwoordig is het nog een veelgebruikte maat voor rijenhuizen. In insula I, II en III
zijn de huizen zelf steeds zo’n 50 voet diep (bijna vijftien meter) en hadden de kavels veelal een
lengte van 125 voet.
Een voorbeeld van een mogelijke fasering in insula II
De Kind constateerde aan de hand van metingen dat in Herculaneum de bebouwing van een
bepaalde insula niet in één keer was opgericht, maar in fasen. Een fasering had in Forum Hadriani
onder meer als voordeel dat oorspronkelijke bewoners hun perceel konden blijven bewonen,
bijvoorbeeld in afwachting van de bouw van een nieuw huis elders in de stad. Ook werd het op deze
manier mogelijk om uit te slopen oude woningen bouwmateriaal te hergebruiken voor een volgende
reeks nieuwbouwwoningen. In andere plaatsen, waar het houtwerk van woningen zelf bewaard is
gebleven, is duidelijk dat in de Romeinse tijd sloophout regelmatig opnieuw werd gebruikt. 1628 Uit
Voorburg zijn er van andere materialen verschillende voorbeelden van hergebruik. In hoofdstuk 3 is
1624 Zie hoofdstuk 15.
1625 Boon 1974,93 en noot 8.
1626 De Kind 1992,89-90 en De Kind 1998,72 en 79.
1627 Onder andere Brandt e.a. 1987,184-185; Steehouwer en Warringa 1985,212; Bult en Hallewas 1990,9.
1628 Zie onder andere Eggen 1989,23 over gebruik sloophout en Glasbergen 1967,28 over secundair verwerkt Romeins
afbraakmateriaal.
232