Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

Keizer Augustus gebruikte in deze periode het verleden om het heden vorm te geven. Hofdichter
Vergilius (70 - 19 voor Chr.) schetste in zijn beroemde Aeneis een historisch verhaal over de
geschiedenis van Rome en de missie die daaruit voortvloeide: “Vergeet niet, Romeinen, hoe je moet
heersen met de stok van het Rijk. Het zal onze kunst zijn vrede op te leggen, de overwonnenen te
sparen en de overmoedigen neer te slaan”. 57 Roymans geeft aan hoe een dergelijke 'intentionele'
historie waarschijnlijk in de Romeinse tijd gebruikt is om de Bataven een eervolle identiteit te
verschaffen. 58
De Romeinse retoricus Quintilianus (circa 35 – circa 100 na Chr.) wees er op dat je uit de
geschiedenis kunt leren wat je moest navolgen en wat je moest vermijden. 59 In de 2e eeuw na Chr.
stelde Lucianus (120 - na 180 na Chr.) zonder omhaal: "Geschiedschrijving heeft maar één doel,
namelijk nuttig zijn". Voor hem was "het nut van de geschiedschrijving" zeer concreet, namelijk: "dat
als er ooit weer iets vergelijkbaars gebeurt, men met behulp van wat er in het verleden over is
geschreven adequaat kan reageren op de actuele situatie." De waarheid was voor die toepassing voor
Lucianus als historicus cruciaal. Een goed geschiedwerk moet "net zo functioneren als een zuivere,
blinkende spiegel die een scherp beeld levert, want zoals hij [de geschiedschrijver] ze waarneemt, zo
precies moet hij de feiten ook tonen, zonder enige vertekening". 60 Ook bijvoorbeeld de historische
geschriften van Tacitus bevatten de nodige boodschappen met bijvoorbeeld herinneringen aan de tijd
van de Republiek waarin volgens hem zoveel beter was.
Fase 2 van historisch bewustzijn: het Christendom
In de Romeinse tijd verwierf het Christendom in Europa een centrale plaats met de Bijbel als
uitgangspunt. Daarmee werd het verleden zeer relevant omdat de in de Bijbel beschreven historie de
basis van het Christelijke geloof vormt. 61 Het Nieuwe Testament was sterk door het Hellenistische
gedachtegoed beïnvloed. Maar het speelde zich volledig af in de Romeinse tijd, wat op zich al een
blijvende aandacht voor het Romeinse verleden opleverde. Dat het Christendom de eerste vier
eeuwen van haar bestaan zich in een Romeinse samenleving verder ontwikkelde, bracht
onvermijdelijk met zich mee dat elementen uit die maatschappij werden overgenomen. 62 Daarbij was
volgens Eusebius (circa 275 - 339 na Chr.), hoftheoloog van Constantijn de Grote, het Romeinse Rijk
voorbestemd als basis voor het Christendom te dienen. Daarover schreef hij in 335 na Chr. in een
lofrede voor Constantijn de Grote: "En toen was er één god voor de gehele mensheid, en één Rijk
verkreeg het gezag over hen allen, het Romeinse Rijk". 63 Die voorbestemming als christelijk Rijk wordt
in de laat-Romeinse tijd door verschillende auteurs herhaald. 64
De Bijbel bood vanuit de historie ook een lijn naar de toekomst die voorbestemd zou zijn. Het ging
aanvankelijk om concrete zaken zoals het beloofde land. Maar in de loop van de eerste eeuw na Chr.
verschoof het accent naar immateriële beloftes omtrent het leven na het bestaan op aarde. 65 In lijn
daarmee was er in de Middeleeuwen veel aandacht voor de uitleg van de profetie van Daniël en het
boek Openbaringen, het slot van het Nieuwe Testament. De kerkvaders, waaronder Augustinus en
Hiëronymus, hadden daarin gelezen dat het Romeinse Rijk onmiskenbaar het daar genoemde vierde
en laatste Rijk was waarna het laatste oordeel zou volgen. Dat hield het Romeinse Rijk hoogst
actueel. Onder meer Karel de Grote verlengde de levensduur van het Rijk door zich als erfgenaam
van de Romeinse keizers op te stellen (translatio imperii), bevestigd door de paus. Renovatio Imperii
Romani, zo heette het op het keizerlijk zegel. Na hem volgden nog anderen, zoals Otto de Grote (962)
en Karel V die in 1520 door de paus tot Romeins keizer werd gekroond. 66 Karel V vond als keizerlijk
erfgenaam inspiratie bij de Romeinen tijdens het vormgeven van de Spaanse expansiepolitiek.
Tegelijk werd in Spanje de herinnering bewaard aan de onderdrukking die de Spaanse voorouders
zelf tijdens de Romeinse bezetting hadden ondervonden. Dat hielp bij het zich inleven in het lot van de
nieuwe overwonnenen. 67 Ondertussen ontwikkelde de katholieke kerk zich eveneens tot een
belangrijke erfgenaam met de paus in Rome. Die tooide zich vanaf het einde van de 6e eeuw
(Gregorius I) met de tegenwoordig nog steeds gebruikte titel Pontifex Maximus, de titel die de
Romeinse keizers al droegen. 68 Omdat de Bijbel lange tijd alleen in het Latijn en Grieks beschikbaar
57
Johnson 2007,53, 74-77; Vergilius, Aeneis VI.
58
Roymans 2004a,300-302; Roymans 2009,21 en 24.
59
Barton 2001,70; Quintilianus, Institutio Oratoria 12.2.30.
60
De Vries 2007,25 (=Lucianus 9), 47 (=Lucianus 42) en 50 (=Lucianus 51). Lucianus zei zich te baseren op Thucydides.
61
Magee 1999,50, 90 en 146.
62
Magee 1999,29-30, 47, 50 en 52 ; Johnson 2007,82-84 en 239-240.
63
Eusebius, Panegyricus Constantino XVI; Johnson 2007,33.
64 Orbán 2001,66-67.
65 Frijhoff 2007,45-48.
66 Orbán 2001,66-74.
67 Lupher 2003.
68 Jonhson 2007,34.
25