Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

onder meer een badhuis gebouwd van hetzelfde L-vormige type als in Voorburg, maar dan groter.
Blijkens opgravingen was al met de bouw van een forum begonnen toen werd besloten dat een
andere insula daarvoor beter geschikt zou zijn. Daarom werden in Wroxeter de plekken van forum en
badhuis omgewisseld. 1616 Het zou natuurlijk interessant zijn als in Voorburg iets dergelijks is gebeurd
omdat het iets zou kunnen zeggen over een mogelijke wispelturigheid van Hadrianus als
stedenbouwer. De eindsituatie zou overigens hetzelfde zijn als de als waarschijnlijkst veronderstelde
inrichting: ook in deze variant zou het eerste forum uiteindelijk in insula XIII zijn gebouwd. En zo blijft
met de huidige stand van zaken insula XIII de beste kandidaat, ook voor het eerste forum (afb. 5.17).
De overige publieke ruimtes
In insula VII werd de zuidelijke helft ingenomen door een openbaar badhuis zoals bijvoorbeeld ook in
Herculaneum een insula voor de helft was ingeruimd voor de thermen. 1617 Er zijn aanwijzingen dat het
badhuis dateert uit de tijd van Hadrianus of kort erna. 1618 Dat zou stroken met het feit dat badhuizen
vaak tot de eerste openbare gebouwen van een nieuwe stad behoorden. In zo’n beginfase werd het
badhuis vaak in het centrum opgericht, zoals dat ook in Voorburg het geval is. Later opgerichte grote
badhuizen lagen daarentegen vaak noodgedwongen wat verder uit het centrum. Grote open ruimtes
waren dan in het centrum niet meer voorhanden. 1619 Dat het badhuis tot de oorspronkelijke aanleg
behoort, zou ook verklaren waarom hiermee in het stadsontwerp rekening gehouden lijkt te zijn met
een extra brede rij insulae. Het valt niet geheel uit te sluiten dat er in Forum Hadriani op enig moment
nog een tweede openbaar badhuis is gebouwd, hoewel de capaciteit van het opgegraven badhuis
redelijk past bij de omvang van de stad. 1620
Zoals aangegeven bevond het forum zich waarschijnlijk schuin tegenover het badhuis in insula
XIII. Verder is het mogelijk dat in de aangrenzende insula XII een belangrijke staatstempel stond zoals
ook bijvoorbeeld in Xanten een staatstempel direct aan het forum grensde. In 1980 en 1985 zijn in de
volkstuinen zware stenen fundamenten gevonden die van een dergelijke klassiek-Romeinse
podiumtempel afkomstig zouden kunnen zijn. De geregistreerde fundamentbreedte van ongeveer drie
meter is karkarakteristiek voor dit type gebouw. Maar de sporen zijn te summier om hierover enige
zekerheid te verschaffen. Bovendien is het goed mogelijk dat het complex uit een latere fase van
Forum Hadriani dateert, zo wordt in hoofdstuk 15 op basis van de benodigde ruimte gesuggereerd.
Dat sluit niet uit dat er in de eerste fase van Forum Hadriani al een tempel stond die gezien de
centrale ligging een rol gespeeld kan hebben in de staatsgodsdienst. Van Hadrianus is bekend dat hij
aan heel wat nieuwe steden een tempel schonk.
Er zijn meer aanwijzingen voor tempelgebouwen, maar ook daar is de interpretatie onzeker en
staat evenmin vast of ze uit de begintijd van Forum Hadriani dateren. Langs de hoofdweg (cardo
maximus), in de richting van het Kanaal van Corbulo en haven, lag in insula IX gezien de sporen
waarschijnlijk een tempelcomplex, maar het oversnijden van waterputten en wandgreppels met
leembrokken duidt erop dat het stenen complex niet direct tijdens de stichting van Forum Hadriani is
gebouwd. 1621 Mogelijk stonden elders in de stad tempels, bijvoorbeeld aan de rand van de stad waar
zich in andere steden vaak Gallo-Romeinse tempels bevonden. 1622 Verder was er wat betreft de
openbare gebouwen de haven. De in 2007-2008 opgegraven geul met oeverconstructies ligt in insula
XIV en XV. De westelijke oever lag waarschijnlijk vrij dicht op de hoofdweg (cardo maximus). In het
zuiden van insula XV is daar door Reuvens mogelijk een verwarmde kamer van een huis gevonden
dat op de oever langs de hoofdweg lag. 1623
Aan de oostelijke kant was er een lange houten steiger met erachter in de insulae XIV en XV
ruimte voor bijvoorbeeld opslagloodsen. Verder kunnen er langs het Kanaal van Corbulo kades zijn
geweest en mogelijk nog meer insteekhavens, ook buiten de stadsgrens. Verder dient voor deze
periode al rekening gehouden te worden met de aanwezigheid van een steunpunt voor de militaire
vloot, bijvoorbeeld aan de overzijde van het Kanaal van Corbulo.
Tot slot valt bij de openbare gebouwen ook nog te denken aan een amfitheater, temeer omdat
Hadrianus graag spelen organiseerde. Een dergelijk gebouw met regiofunctie kan eigenlijk niet in een
1616
Webster 1988,142.
1617
Insula VI Herculaneum.
1618
Zie hoofdstuk 14.
1619
Nielsen 1990,1, 7, 81, 85, 91 en 150.
1620
Zie hoofdstuk 15 voor een analyse van de capaciteit; het in oppervlak viermaal zo grote Pompeji (en nog dichter bewoond)
had een viertal openbare baden (Offenberg 1978,17), zodat naar evenredigheid een enkel bad voor Voorburg voldoende zou
zijn.
1621
Fasering op basis Van der Heiden 2009a,21 fig. 2.8, vlak 1 en 2; zie verder bespreking tempels in hoofdstuk 15.
1622
Zie begin hoofdstuk 15.
1623
Reuvens Dagboek II,26; zie bespreking aan het slot van hoofdstuk 10.
231