Forum Hadriani De vergeten stad van Hadrianus - VU-DARE Home ...

vertrouwde woonstalhuizen. De typisch Romeinse villa’s zijn zeldzaam en staan bovendien vaak in
verband met veteranen. 1319 Kennelijk ging het geld op aan andere zaken. Roymans constateert dat
juist op het platteland opvallend grote tempels verschenen zoals die van Elst (31 bij 27 meter) bij
Nijmegen die tot de grootste in zijn soort behoort. Voorbeelden zijn verder de tempel van Empel (21 bij
18 meter) bij Den Bosch die waarschijnlijk was gewijd aan de Bataafse oppergod Magusanus en een
gezien de architectuurfragmenten imposante tempel bij Kessel die waarschijnlijk nog groter was. 1320 Er
werd dus zichtbaar in het platteland geïnvesteerd, geld dat niet in steden werd gestoken.
Bij die gebrekkige private belangstelling was het leger belangrijk als stimulator. Dat begon met de
hulp bij de bouw van Forum Hadriani en werd vervolgd met de legering van koopkrachtige
legereenheden in de directe omgeving. Het valt op dat de reductie van het aantal legereenheden in de
Nijmeegse regio duidelijk een negatief effect had op de bedrijvigheid in de stad aldaar. 1321 Iets
zuidelijker in het kustgebied lijkt Kassel, hoofdstad van de Menapiërs, nauwelijks van de grond
gekomen te zijn, wellicht mede omdat er geen grote legereenheden in de buurt waren. Hetzelfde geldt
voor Thérouanne (Terwaan), hoofdplaats van de Moriniërs. 1322 Forum Hadriani had het geluk dat het
vlakbij een deel van de grens lag waar de militaire bezetting vrij constant was, althans tot het midden
van de 3 e eeuw. Het zwakke draagvlak bij de lokale elite verklaart volgens Roymans tevens dat
steden als Voorburg en Nijmegen na de Romeinse tijd nauwelijks voortleefden, dit in tegenstelling tot
bijvoorbeeld Keulen.
Het leger moet in Voorburg dus een belangrijke stimulerende factor zijn geweest, waarvan de vele
militaire stempels op baksteen in Voorburg getuigen. 1323 Naast koopkracht werd kennelijk ook fysieke
hulp geleverd, waaronder de aanvoer van bouwmateriaal. Dat dit vaker voorkwam illustreert een
inscriptie waaruit blijkt dat de Rijnvloot in de tweede helft van de 2e eeuw stenen aanvoerde voor het
forum van Xanten. 1324 Het leger en de vloot (transport) waren in de omgeving ook nadrukkelijk
betrokken bij grote investeringen in het wegennet rond 100 en 125 na Chr. En sowieso speelde het
leger gezien het grote aandeel in bouwinscripties een belangrijke rol bij de opbouw van Germania
Inferior. 1325 Het ligt voor de hand dat de militaire capaciteit tevens werd ingezet bij de inrichting van de
steden, temeer omdat deze een integraal onderdeel van de infrastructuur geweest lijken te zijn.
Stempels van het Tiende Legioen wijzen er in ieder geval op dat het leger volop betrokken was bij de
bouw van de stad bij Nijmegen. En ook in Voorburg zijn er de nodige sporen van actieve militaire
betrokkenheid. Voorbeelden zijn de in deel III besproken aanwijzingen voor de aanwezigheid van
veteranen, het in een volgend hoofdstuk besproken militaire karakter van het badhuis, de grote
hoeveelheid militaire baksteenstempels en twee van de vier uit Voorburg bekende complete wijaltaren
die van soldaten afkomstig zijn. Daarbij stamt een deel ook uit de periode na Hadrianus zodat de
militaire betrokkenheid niet eenmalig geweest lijkt te zijn. Dat is vergelijkbaar met de situatie in onder
meer Xanten.
Initiatief van de centrale overheid met steun van het leger paste in het beleid van Hadrianus. Het
is bekend dat soldaten voor hem onder meer een aquaduct bij Caesara aanlegden en een ander
legeronderdeel een weg bij Cyrene. En volgens antieke bronnen nam Hadrianus zelf een keur aan
bouwmeesters mee op reis. Hij was volgens deze bron een “hardwerkend man …. die vele steden
herstelde”, en dat met een bijna militaire aanpak: “Als ware het een leger, organiseerde hij in
regimenten zijn bouwers, meetlieden, architecten en iedereen die betrokken was bij de bouw en
decoratie van de muren”. 1326 Dat hij werkte met een vaste groep architecten. Dat blijkt uit de sterke
gelijkenis tussen zijn bouwwerken in ver uiteenliggende steden als het Zuid-Spaanse Italica en het
Griekse Athene. 1327
Forum Hadriani kreeg ook bestuurlijk de nodige hulp. Het was als civitashoofdstad al de zetel van
het regiobestuur en het centrum van rechtspraak. Met de naam Forum versterkte Hadrianus de rol als
het belangrijkste marktcentrum, een plaats waar waarschijnlijk ook festivals en jaarmarkten werden
gehouden. Verder verkreeg Voorburg onder hem of zijn adoptiefzoon Antoninus Pius uiterlijk
halverwege de 2e eeuw stadsrechten. Vooral dat laatste was zeldzaam in het Noordwesten van het
Imperium en kan nauwelijks een bevestiging zijn geweest van een succesvolle zelfstandige
ontwikkeling. Het was eerder een strategische impuls voor het gewenste urbanisatieproces.
1319
Roymans 1995,51, 53, 57-58 en 61; Drinkwater 1983,190 over Gallië.
1320
Vergelijk Bogaers 1955,172; De juni 2002 bij Elst ontdekte tweede tempel was met 14,2 bij 13,2 m aanzienlijk kleiner:(Van
Enckevort en Thijssen 2005b,46).
1321
Aarts 2000,65; Haalebos 2000,67.
1322
Vanderhoeven 1996,191-192; Delmaire 1974,277 (over ondergang rond 275 na Chr).
1323
Vergelijk Derks 1998,72.
1324
Rieche en Heimberg 1998,67 en Abb. 100.
1325
Graafstal 2002,8; Frezouls 1990,492.
1326
Boatwright 2000,22, 117-118 en 208; Victor, Liber de Caesaribus 14.4-5; Grabsky 1997,148, 157 en 159.
1327 Boatwright 2000, 22 of 117-118 en 208.
187