DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015

Diagnoza społeczna 2015 251
5.8. Strategie radzenia sobie z problemami i trudnościami
Żaden człowiek nie jest całkowicie bierną ofiarą stresu życiowego. Jest nie tylko autorem sporej dozy kłopotów, ale
także potrafi się bronić przed ich emocjonalnymi, społecznymi i materialnymi konsekwencjami. Sposoby obrony przed stresem
i jego konsekwencjami są wielorakie. Klasyfikacja sposobów także jest różnorodna. Zależy ona nie tylko od teorii radzenia
sobie, ale także w dużej mierze od rodzaju stresu.
Najpopularniejsza w literaturze psychologicznej koncepcja indywidualnych strategii radzenia sobie ze stresem, zaproponowana
przez Lazarusa i Folkman (1984), wyróżnia strategię zadaniową i emocjonalną. Pierwsza ukierunkowana jest na
realne rozwiązanie problemu, zmianę sytuacji na lepsze. Druga ma na celu zmianę sposobu emocjonalnego przeżywania
sytuacji stresowej. Oczywiście w ramach każdej z tych ogólnych strategii możliwe są bardziej specyficzne sposoby reagowania.
W zastosowanej przez nas skali wyróżniono dwa sposoby zadaniowego reagowania na trudne sytuacje życiowe: „zwracam
się o radę i pomoc do innych ludzi” oraz „mobilizuję się i przystępuję do działania”. Strategia emocjonalna była bardziej
zróżnicowana, na 5 szczegółowych sposobów: „sięgam po alkohol”, „pocieszam się myślą, że mogło być jeszcze gorzej, lub
że innym jest jeszcze gorzej”, „zażywam środki uspokajające”, „modlę się o pomoc do Boga”, „zajmuję się innymi rzeczami,
które odwracają moją uwagę i poprawiają nastrój”. Respondent miał także możliwość odpowiedzi, że w obliczu problemów
nic nie robi, poddaje się, co traktować można jako szczególny rodzaj strategii radzenia sobie; bezradność bywa bowiem
ratunkiem przed odpowiedzialnością i wysiłkiem, jakiego wymaga rozwiązywanie problemów, choć może oczywiście oznaczać
także jedynie klęskę wszelkich dostępnych jednostce sposobów łagodzenia stresu.
W przeciwieństwie do dominującej biernej strategii radzenia sobie przez gospodarstwa domowe z trudną sytuacją finansową
(ograniczanie potrzeb, por. tabela 4.1.10), zdecydowaną niezmiennie od lat przewagę w deklaracjach respondentów
mają aktywne, zorientowanie na rzeczywiste rozwiązanie problemu indywidualne strategie radzenia sobie ze stresem życiowym.
Mobilizacja i przystępowanie do działania wraz ze wspierającym ją zwracaniem się o informacje i pomoc do innych
ludzi wybierane są przez ponad połowę Polaków. Częste jednak również – jak pokazuje tabela 5.8.1 – są próby psychicznego
dostosowywanie się do zaistniałych trudności, a więc pocieszanie się myślą, że mogło być jeszcze gorzej, lub że innym jest
jeszcze gorzej, próba wywołania korzystnej zmiany za pośrednictwem sił nadprzyrodzonych (modlenie się do Boga) i zajmowanie
się czymś, co odwraca uwagę od problemu. Rzadko – jak na szacowaną ilość spożywanego w Polsce alkoholu i
szacowaną liczbę osób uzależnionych od alkoholu – pojawia się ucieczka w alkohol jako sposób na kłopoty. Ucieczkę w
alkohol w obliczu kłopotów podaje o niemal 3 pp. mniej respondentów niż przyznaje się do nadużywania alkoholu (por.
rozdz.5.10.4.2). Również sięganie po środki uspokajające nie jest częstym sposobem reagowania na trudne sytuacje.
Porównując wyniki dla całych prób, widzimy, że od 2005 r. rośnie częstość stosowania strategii zadaniowej, a w ostatnim
pomiarze w porównaniu z poprzednimi latami spadła powszechność stosowania strategii emocjonalnej, zwłaszcza pocieszania
się myślą, że mogło być jeszcze gorzej i modlitwy do Boga (tabela 5.8.1).
Tabela 5.8.1. Odsetki respondentów wskazujących poszczególne sposoby reagowania na kłopoty czy trudne sytuacje życiowe
w latach 1995-1997 i 2000-2013
Strategie radzenia sobie
1995 r.
N=3020
1997 r.
N=2094
2000 r.
N=6403
2003 r.
N=9188
2005 r.
N=8593
2007 r.
N=12672
2009 r.
N=24171
2011
N=26106
2013
N=25990
2015
N=21628
Zwracam się o radę i pomoc do
innych ludzi
35,6 36,7 38,2 37,6 39,8 41,3 43,7 41,5 43,8 44,0
Mobilizuję się i przystępuję do
działania
48,4 55,1 49,4 47,2 50,6 52,0 54,6 54,9 56,0 58,7
Sięgam po alkohol 4,3 3,9 4,0 3,5 4,0 3,4 4,4 3,4 3,8 3,5
Pocieszam się myślą, że mogło
być jeszcze gorzej
39,9 39,1 39,3 41,9 40,4 38,2 35,1 33,2 31,5 30,7
Poddaję się, nie wiem, co robić 3,1 2,6 2,9 3,4 3,4 2,9 3,5 2,8 3,1 2,8
Zażywam środki uspokajające 5,5 4,8 4,1 4,4 4,8 4,2 4,4 3,7 3,6 3,0
Modlę się o pomoc do Boga 27,4 30,4 31,8 32,5 33,7 30,1 28,1 25,3 25,0 23,4
Zajmuję się innymi rzeczami,
20.6 19,9 17,9 21,8 24,8 24,0 24,2 24,2 22,6 22,2
które odwracają moją uwagę
Źródło danych: lata 1995-1997 — Czapiński, 1998; lata 2000-2013 — Diagnoza Społeczna.
Porównania w próbach panelowych także dowodzą wzrostu częstości korzystania ze strategii zadaniowej i spadku częstości
stosowania strategii emocjonalnej (tabela 5.8.2). Oznacza to, że Polacy coraz lepiej radzą sobie w trudnych sytuacjach
życiowych
Pojawia się pytanie, które z tych strategii radzenia sobie są psychologicznie skuteczne w obliczu stresu życiowego, tzn.
pozwalają zachować dobry stan ducha lub hamują jego pogarszanie się, gdy następuje kumulacja kłopotów. Aby odpowiedzieć
na to pytanie sprawdziliśmy, czy poszczególne strategie zaradcze osłabiają (i w jakim stopniu) wpływ stresu na dobrostan
psychiczny. Okazało się, że strategie radzenia sobie różnicują poziom dobrostanu psychicznego niezależnie od natężenia
stresu życiowego: osoby stosujące strategię zadaniową uzyskują lepsze wskaźniki dobrostanu od osób stosujących strategie
emocjonalne lub poddające się w obliczu kłopotów — także niezależnie od natężenia stresu życiowego. Przewaga strategii
zadaniowej rośnie jednak wraz z natężeniem stresu życiowego w przypadku skłonności samobójczych (wykres 5.8.1).
© Rada Monitoringu Społecznego