DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015

Diagnoza Społeczna 2015 36
4. WARUNKI ŻYCIA GOSPODARSTW DOMOWYCH
4.1. Dochody i sposób gospodarowania dochodami
Tomasz Panek, Janusz Czapiński
4.1.1. Wysokość i zróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych oraz nierówności dochodowe
Dochody są głównym miernikiem poziomu zamożności gospodarstw domowych i podstawowym czynnikiem
warunkującym zaspokojenie ich potrzeb. Prawie zawsze badane populacje gospodarstw domowych składają się z
gospodarstw domowych o różnej liczebności i składzie demograficznym, niejednorodnych pod względem potrzeb
konsumpcyjnych. Tym samym, aby dochód (wydatki) gospodarstwa domowego prawidłowo spełniał rolę miernika
możliwości zaspokojenia potrzeb porównywalnego dla gospodarstw domowych niejednorodnych pod względem potrzeb
konsumpcyjnych, powinien on zostać skorygowany ze względu na poziom ich potrzeb. Najprostszym rozwiązaniem
jest przyjęcie, że wszystkie osoby w gospodarstwie domowym mają te same potrzeby i korygowanie dochodu
gospodarstwa domowego przez jego podzielenie przez liczbę osób w gospodarstwie domowym. Rozwiązanie to posiada
jednak dwie zasadnicze wady. Przede wszystkim przyjmuje się tutaj nierealistyczne założenie, że zarówno zakres
potrzeb jak i ich poziom, a tym samym wielkość środków pieniężnych potrzebnych na ich zaspokojenie są dla
osób dorosłych oraz dzieci w różnym wieku takie same. Ponadto rozwiązanie to pomija występowanie pewnych oszczędności
związanych ze wspólnym zamieszkiwaniem i gospodarowaniem członków gospodarstwa domowego (np.
wspólne opłacanie czynszu, użytkowanie telewizora, pralki czy też zmywarki). Powoduje to rozkładanie się istotnej
części stałych wydatków gospodarstw domowych na większą liczbę osób. Dochody zapewniające zaspokojenie tego
samego poziomu potrzeb nie wzrastają tym samym proporcjonalnie do zwiększającej się liczby osób w gospodarstwie.
Przykładowo, zapewnienie tego samego poziomu zaspokojenia potrzeb gospodarstwa domowego składającego się z
czterech osób jak gospodarstwa domowego jednoosobowego nie wymaga czterokrotnie wyższych wydatków (dochodów).
Zjawisko zmniejszania się kosztów jednostkowych funkcjonowania gospodarstwa domowego wraz ze wzrostem
jego wielkości nazywane jest zjawiskiem korzyści skali lub też ekonomii skali (Szulc, 2007, s. 139).
O wiele bardziej prawidłowe od korygowania dochodów gospodarstw domowych przez ich dzielenie przez liczbę
osób w gospodarstwie, jest ich korygowanie przy wykorzystaniu tzw. skal ekwiwalentności. Skale ekwiwalentności
są parametrami pozwalającymi na pomiar wpływu wielkości i charakterystyk demograficznych gospodarstw domowych
na poziom ich potrzeb, a tym samym na różnice w wielkości dochodów (wydatków) niezbędnych do osiągnięcia
tego samego poziomu zaspokojenia potrzeb przez te gospodarstwa domowe. Skala ekwiwalentności dla gospodarstwa
domowego danego typu mówi, ile razy należałoby zmniejszyć lub zwiększyć jego dochód, aby osiągnęło ono ten sam
poziom zaspokojenia potrzeb, co gospodarstwo standardowe stanowiące punkt odniesienia porównań. Najczęściej
takim standardowym gospodarstwem domowym, o skali ekwiwalentności równej 1, jest gospodarstwo jednoosobowe
10 . W analizie operujemy zarówno kategorią dochodów ekwiwalentnych jak i dochodów na osobę.
Średni dochód netto w marcu/czerwcu 2015 r. wyniósł w badanych gospodarstwach w przeliczeniu na osobę 1549
zł (tabela 4.1). Jego poziom w gospodarstwach domowych z próby panelowej w ujęciu realnym w okresie marzec
2011–marzec 2013 nieznacznie spadł lecz w ostatnim badanym okresie -- marzec 2013–marzec/czerwiec 2015 -- uległ
już znacznemu wzrostowi 11 (wykres 4.1.1). W ostatnich dwóch latach w ujęciu realnym wzrósł on mianowicie o
ponad 12 proc. (tabela 4.5).
Największe przeciętne dochody netto na osobę w marcu/czerwcu 2015 r. miały gospodarstwa domowe pracujących
na własny rachunek (2181 zł na osobę). Kolejnymi grupami gospodarstw domowych o najwyższych przeciętnych
dochodach netto na osobę są gospodarstwa domowe pracowników i emerytów (odpowiednio 1634 zł i 1562 zł na
osobę). Wyraźnie najniższymi przeciętnymi dochodami netto na osobę dysponowały gospodarstwa domowe utrzymujących
się z niezarobkowych źródeł i rolników 12 (odpowiednio 858 i 1008 zł na osobę).
10
Sposób szacunku skal ekwiwalentności został przedstawiony w Aneksie 4.
11
Wskaźnik ten jest średnią zmian dochodu w poszczególnych gospodarstwach domowych, czyli które udało się zbadać trzykrotnie w 2011, 2013
i 2015 r. Należy przy tym zauważyć, że porównanie dochodów z pomiarów w z próby panelowej 2011-2015 w tej samej próbie panelowej, ale na
poziomie średnich ze wszystkich badanych gospodarstw daje zdecydowanie niższe wskaźniki zmiany. Różnica ta jest „efektem bazy”: W gospodarstwach
z niższymi dochodami w pierwszym pomiarze wzrost (spadek) dochodów o pewną wielkość daje znacznie wyższy procentowy wskaźnik
zmiany niż w gospodarstwach z wyższym wyjściowo dochodem i jeśli większość zmian na tym indywidualnym poziomie idzie w tym samym
kierunku i jest nominalnie zbliżona, a w każdym razie nie w pełni proporcjonalna do wyjściowej wysokości dochodu, to średnia zmiana pozostaje
pod większym wpływem zmian w gospodarstwach wyjściowo uboższych, a więc zmian większych procentowo. Przy liczeniu procentowej zmiany
średnich dochodów w całej próbie różnice w wyjściowym poziomie dochodów w gospodarstwach nie mają natomiast żadnego znaczenia i zmiany
w gospodarstwach wyjściowo uboższych ważą tyle samo co zmiany w gospodarstwach wyjściowo zamożniejszych. Jest sprawą dyskusyjną, która
z tych dwóch metod liczenia wskaźnika zmiany daje lepsze informacje o dynamice zmian poziomu zamożności społeczeństwa. Zdecydowaliśmy
się w tym rozdziale na metodę liczenia zmiany na poziomie indywidualnych gospodarstw, a nie średniej z próby, ponieważ uznaliśmy, że z punktu
widzenia samych gospodarstw istotniejsze jest ich własne tempo awansu ekonomicznego niż tempo zmian zamożności całego społeczeństwa.
12
Na niskie dochody rolników w marcu/czerwcu 2015 r. znaczący wpływ ma sezonowość tych dochodów.
© Rada Monitoringu Społecznego