DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015

Diagnoza społeczna 2015 319
6.2. Doświadczenia i kompetencje obywatelskie
Demokracja wymaga postaw i zachowań obywatelskich. Sama takie postawy i zachowania powinna także kreować
i wzmacniać. Czy po 26 latach od zmiany systemu autorytarnego na demokratyczny Polacy nauczyli się zachowań
obywatelskich? Czy zaakceptowali zmiany społeczno-gospodarcze i demokratyczne reguły uprawiania polityki. Czy
stworzyliśmy już społeczeństwo obywatelskie? Miejscem nabywania doświadczeń i umiejętności obywatelskich są
dobrowolne organizacje, działania i kontakty, które wypełniają przestrzeń między jednostką a społeczeństwem, między
obywatelem a państwem. Czy wypełniliśmy tę „próżnię społeczną” między rodziną i narodem, o której w 1979 r.
pisał Stefan Nowak (1979)?
6.2.1. Ocena zmian systemowych i ich wpływu na życie Polaków
Zmiany systemu politycznego i gospodarczego w Polsce po 1989 r. – wprowadzenie rządów demokratycznych
na miejsce autorytarnych i gospodarki rynkowej na miejsce nakazowej -- pociągnęły za sobą głębokie i rozległe
zmiany w społeczeństwie, zmieniły położenie podstawowych grup społecznych i wpłynęły na indywidualne losy ludzi.
Do oceny tych zmian posłużyło pytanie: Czy Pana(i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r. udały się ogólnie, czy
raczej nie udały? (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny, pyt. 42). Pytanie było zadawane od 1997 r., co pozwala
badać zmiany ocen w czasie. Jest to istotne, gdyż wpływ, pamięć i ocena tak wielkiego wydarzenia historycznego jak
zmiana systemowa w Polsce maja swoją dynamikę.
Ogólna ocena reform rozpoczętych w 1989 r. jest dla badanych zadaniem trudnym. Tylko nieco ponad połowa
badanych (53 proc.) może się na nią zdecydować – 46,7 proc. znalazła się w kategorii „trudno powiedzieć” i nawet
wśród osób z wykształceniem wyższym niż średnie odsetek ten jest niewiele niższy (40,1 proc.) (tabela 6.2.1).
Trudność sformułowania tej oceny ma wiele przyczyn związanych ze złożonym charakterem ocenianych wydarzeń
oraz z procesem tworzenia się ocen. Każda kolejna reforma oprócz korzyści dla pewnych grup społecznych
niosła ze sobą przynajmniej w początkowym okresie jakieś straty dla innych grup społecznych. Grupy, które mogły
się czuć pokrzywdzone nie były po każdej reformie te same. W efekcie niemal każdy Polak na jednych reformach
mógł zyskać a na innych stracić. Stąd trudność sformułowania jednoznacznej oceny łącznie wszystkich reform. Nie
tylko jednak dlatego reformy po 1989 r. nie mogą liczyć na uzgodnioną i powszechnie podzielaną ocenę społeczną.
Do tego konieczne byłoby uprzednie uzgodnienie takiej oceny przez elity polityczne i medialne, kształtujące opinię
masową i podniesienie jej do poziomu społecznie obowiązującego „wyobrażenia zbiorowego”. Przez jeszcze wiele
lat wielu Polaków nie będzie wiedziało, co o reformach po 1989 roku sądzić i będzie się różnić w ich ocenie.
Na przestrzeni okresu, w którym pytano o ocenę reform brak jest jednej ogólnej tendencji. Najpierw, w latach
1997-2003 skurczyła się, i tak niewielka mniejszość oceniająca reformy pozytywnie i równocześnie, aż dwukrotnie
wzrósł udział przekonanych, że reformy się nie udały. Potem jednak, od 2005 r. zmiana przybiera inny kierunek:
ocena reform systematycznie się poprawia, z 6,1 proc. w 2003 r. do 14,0 proc. w 2011 r.; równocześnie zaś spada
odsetek ocen negatywnych, z 57,4 do 37,2 proc., po czym znów w 2013 r. następuje odwrócenie tego trendu: oceny
negatywne rosną do poziomu sprzed 2007 r., a pozytywne spadają do poziomu sprzed 2009 r., ale w 2015 r. wraca
trend wzrostu ocen pozytywnych (do najwyższego w całym okresie poziomu 16,1 proc.) i spadku ocen negatywnych
do poziomu z 2011 r. (wykres 6.2.1).
70
60
50
40
30
20
10
0
29,8
10,4
Źródło danych: rok 1997 — Czapiński, 1998; lata 2000-2015 — Diagnoza Społeczna
Wykres 6.2.1. Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie, „Czy Pana(-i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r. udały
się ogólnie czy raczej nie udały?”, w latach 1997-2015 wśród osób w wieku 18+ lat (pominięto dopełniające
do 100 proc. odpowiedzi „trudno powiedzieć)
Utrzymująca się w całym okresie badań zdecydowana przewaga ocen negatywnych nad pozytywnym wynika ze
znanego w psychologii efektu negatywności (Baumeister i in., 2001; Czapiński, 1988; Peeters, Czapiński, 1990; Kahneman,
Tversky, 1979): strata oddziałuje silniej na emocje i bardziej się w pamięci utrwala niż zysk. Nawet gdyby
bilans efektów wielu reform był dla jednostki zerowy, jej oceny pozostaną pod znacznie większym wpływem strat niż
zysków.
© Rada Monitoringu Społecznego
47,4
57,4
46,7
7,7 6,1 7,5
40,1
36,3
37,2
udały się
nie udały się
44,4
10,3 12,5 14 11,7
1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015
37,8
16,1