DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015

Diagnoza społeczna 2015 380
niowanych w konkretnych kategoriach ilościowych i wartościowych. Jednostki (osoby, rodziny, gospodarstwa domowe)
określane są jako ubogie kiedy ich potrzeby nie są zaspokojone w sposób wystarczający (Drewnowski, 1997).
Poziom zaspokojenia ich potrzeb nie jest przy tym odnoszony do poziomu zaspokojenia potrzeb innych członków
społeczeństwa. Problem ubóstwa według zwolenników podejścia absolutnego zostaje rozwiązany, gdy wszystkim
członkom społeczeństwa zostanie zapewnione zaspokojenie ich podstawowych potrzeb. Ubóstwo w sensie absolutnym
może tym samym zostać całkowicie wyeliminowane poprzez wzrost ekonomiczny. Należy zauważyć, że podejście
absolutne zawsze nosi w sobie pewną dozę relatywizmu. Ustalenie zbioru podstawowych potrzeb oraz minimalnego
poziomu ich zaspokojenia zależy zawsze od poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju, dla którego
przeprowadzana jest analiza.
Kategoria ubóstwa w ujęciu względnym (relatywnym) opiera się na odniesieniu poziomu zaspokojenia potrzeb
jednostek (osób, rodzin, gospodarstw domowych) do poziomu zaspokojenia tych potrzeb przez innych członków społeczeństwa.
Ubóstwo jest tutaj utożsamiane z nadmiernymi rozpiętościami w poziomie zaspokojenia potrzeb w społeczeństwie.
Ubóstwo w tym sensie nie może zostać w praktyce całkowicie wyeliminowane lecz tylko zmniejszone,
poprzez zmniejszenie nierównomierności w poziomie zaspokojenia potrzeb.
Podstawową wadą podejścia relatywnego jest brak stałego punktu odniesienia dla porównań zmian ubóstwa w
czasie i w przestrzeni, a tym samym utrudnia ocenę efektywności polityk nakierowanych na walkę z ubóstwem. Ponadto
uzyskanie w ujęciu relatywnym oceny wskazującej, że nastąpił wzrost poziomu zaspokojenia potrzeb może być
wynikiem nie tyle faktycznego wzrostu ich zaspokojenia ile zmniejszenia nierówności w poziomie zaspokojenia tych
potrzeb w badanej populacji. Z tych też powodów ubóstwo w opracowaniu pojmowane jest w sposób absolutny.
Wybór wariantu sposobu pojmowania ubóstwa stanowi wstępny etap przy podejmowaniu decyzji co do sposobu
jego pomiaru oraz kryteriów jego identyfikacji. Podjęcie decyzji co do sposobu pomiaru ubóstwa wiąże się z wyborem
pomiędzy rozpatrywaniem ubóstwa w sposób obiektywny lub też w sposób subiektywny (Hagenaars, 1986, Panek
2011). Każdy z tych sposobów pomiaru może być stosowany zarówno w podejściu absolutnym, jak i w podejściu
relatywnym. Określeń „obiektywny” oraz „subiektywny” nie należy przy tym wiązać ze stopniem arbitralizmu stosowanego
przy pomiarze ubóstwa. W każdym z tych ujęć pomiarowych występują pewne ustalenia o charakterze arbitralnym.
W przypadku ujęcia obiektywnego ocena poziomu zaspokojenia potrzeb badanych jednostek (osób, rodzin, gospodarstw
domowych) jest dokonywana niezależnie od ich osobistych wartościowań w tym zakresie. Najczęściej
oceny takiej dokonują eksperci. W ujęciu subiektywnym ocena poziomu zaspokojenia potrzeb odbywa się przez same
badane jednostki (osoby, rodziny, gospodarstwa domowe). W opracowaniu zastosowano oba sposoby pomiaru ubóstwa
jako nawzajem uzupełniające się.
Kolejną decyzją jaką należy podać przed pomiarem ubóstwa jest ustalenie kryteriów ubóstwa. W badaniach zjawiska
ubóstwa prowadzonych do lat siedemdziesiątych dominowało podejście klasyczne, bazujące wyłącznie na
wskaźnikach monetarnych. W podejściu tym ocena poziomu zaspokojenia potrzeb odbywała się wyłącznie przez pryzmat
dochodów (wydatków) wyrażanych w formie monetarnej. Stopniowo jednak coraz więcej zwolenników zaczął
zyskiwać pogląd, że identyfikacja ubogich w oparciu jedynie o mierniki monetarne (poziom uzyskiwanych dochodów
lub wydatków) jest dalece niewystarczająca gdyż ubóstwo jest zjawiskiem wielowymiarowym i przy jego identyfikacji
należałoby uwzględniać także czynniki pozamonetarne. Ponadto, co jest niezwykle istotne w badaniach ubóstwa,
podejście klasyczne przy ocenie wielkości środków finansowych jakimi dysponuje jednostka bierze pod uwagę wyłącznie
jej dochody bieżące (strumienie) pomijając dochody i zasoby materialne nagromadzone w poprzednich okresach
(zasoby). W opracowaniu zastosowano, ze względu na konieczność zachowania możliwości analizy zmian w
sferze ubóstwa przede wszystkim podejście jednowymiarowe. Ponadto dla aktualnej rundy badania analizę ubóstwa
rozszerzono włączając do niej także czynniki poza monetarne.
8.2.1.3. Metody identyfikacji ubogich
Różne sposoby pojmowania ubóstwa oraz uwzględnianie różnych kryteriów ubóstwa, a także różne podejścia do
samego pomiaru ubóstwa (podejście obiektywne oraz podejście subiektywne) prowadzą do różnych metod identyfikacji
gospodarstw ubogich. W przypadku podejścia klasycznego dla wyodrębnienia podpopulacji ubogich wyznaczany
jest pewien krytyczny poziom dochodów lub wydatków zwany granicą ubóstwa, poniżej którego zaspokojenie
podstawowych potrzeb nie jest możliwe. W przypadku podejścia wielowymiarowego dla identyfikacji subpopulacji
ubogich możliwe są różne rozwiązania.
W opracowaniu w analizach ubóstwa obok oceny bieżących dochodów gospodarstw domowych (ubóstwa monetarnego)
włączono także oceny ich ubóstwa niemonetarnego (deprywacji materialnej). Punktem wyjścia do pomiaru
ubóstwa niemonetarnego było określenie jego niemonetarnych wymiarów, ściśle powiązanych z grupami potrzeb gospodarstw
domowych, a następnie wybór zmiennych będących symptomami ubóstwa niemonetarnego w poszczególnych
jego wymiarach. O zaliczenie danego gospodarstwa domowego do podpopulacji zdeprymowanych materialnie
w danym wymiarze decydowała liczba symptomów ubóstwa w tym wymiarze, występujących w tym gospodarstwie
domowym. Natomiast o tym czy gospodarstwo domowe podlega ubóstwu niemonetarnemu (deprywacji materialnej)
decyduje liczba wymiarów, w których gospodarstwo domowe jest zdeprymowane materialnie. Ostatecznie gospodarstwo
domowe jest ubogie gdy jednocześnie jest ubogie monetarnie i ubogie niemonetarnie.
© Rada Monitoringu Społecznego