slâm ahlâkı

luğuna dayanmakdadır. Tesavvuf büyüklerinin, din âlimlerinin, talebesineterbiye için koydukları üsûller, bu sözün ışığı altında işlemekdedir.İnsanlar hangi huya elverişli olarak dünyâya gelmekdedir? Buda, içinden çıkılamamış bir süâldir. Âlimlerin çoğuna göre, insanlariyiliğe, yükselmeğe elverişli olarak doğar. Sonra, nefsin kötü arzûlarıve güzel ahlâkı öğrenmemek ve kötü arkadaşlarla düşüpkalkmak, kötü huyları meydâna getirir. Hadîs-i şerîfde, (Herkes,müslimânlığa elverişli olarak dünyâya gelir. Bunları sonra analarıbabaları, yehûdî, hıristiyan ve îmânsız yapar) buyuruldu.Kendi elinle bozuyorsun kendini!Yoksa, Hâlık güzel yaratmışdı seni!Ba’zılarına göre, insanın rûhu pis olarak dünyâya geldi. Rûhunkendisi temiz idi ise de, bedenle karışınca, bedenin ihtiyâcları onuyoldan sapdırmışdır. Allahü teâlânın hidâyet, iyilik nasîb etdiğikimseler, doğdukları gibi pis kalmayıp, iyiliğe dönerler.Ba’zıları da, rûh, yaratılışda ne iyi, ne de kötü değildir. Sonradanher iki şekle de dönebilecek hâldedir dedi. İyi huyları, güzelişleri öğrenen kimse, se’âdete, kemâle kavuşur. Kötüler arasındakalıp, kötü huy, çirkin işler öğrenen de, şakî, kötü olur dediler.Eski Yunan tabîblerinden Calinusa göre, insan rûhu üç çeşiddir:Bir kısmı iyi, ikincisi, kötü yaratılmışdır. Üçüncüsü, her ikisi dedeğildir. Fekat, sonradan her ikisi de olabilir. Yaratılışı iyi olan insanazdır. Yaratılışda kötü olup, hep kötülük yapmak istiyenler,dahâ çokdur. Kötüler arasında kötü, iyiler arasında iyi olabilenkimselerin sayısı, iki öncekiler arasındadır dedi. Buna göre, ba’zıkimsenin huyu değişebilir. Çok kimsenin ise değişemez. [Yunanfeylesoflarının, insanın kalbinden haberleri olmadığından, yalnızrûhu anlatmışlar, ahlâk kitâblarını yazan müslimânların bir kısmıda, bunlara tâbi’ olmuşlardır.]Âlimlerin çoğuna göre, herkesin ahlâkı değişebilir. Hiçbirkimsenin huyu, yaratılışdaki gibi kalmaz. Sonradan değişebilir.Ahlâk değişmeseydi, Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” getirdikleridinler fâidesiz, lüzûmsuz olurdu. Âlimlerin sözbirliği ilekoymuş oldukları terbiye ve cezâ üsûlleri abes olurdu. Bütün ilmadamları, çocuklarına ilm ve edeb vermiş ve terbiyenin fâide sağladığıher zemân görülmüşdür. O hâlde, ahlâkın değişdiği güneşgibi meydândadır. Şu kadar var ki, ba’zı huylar pek yerleşmiş,rûhun hâssası gibi olmuşdur. Böyle huyları değişdirmek, yok etmekpek müşkil olur. Böyle ahlâk, en çok, câhil, kötü kimseler-– 127 –