slâm ahlâkı

da, kalbin emri ile yapar.İnsanlarda ayrıca bir rûh dahâ vardır ki, Rûh deyince kalb ileberâber, bu rûh anlaşılır. Aklı kullanmak, düşünmek ve gülmek gibişeyleri yapan bu rûhdur. Hayvânî rûhda iki kuvvet vardır. Birisi,Müdrike kuvveti, ikincisi hareket kuvvetidir. Müdrike kuvveti,idrâk edici, anlayıcı kuvvetdir. Bu anlamak da, iki yol ile olur: Zâhirî,görünen his organları ile olan anlama. Bâtınî, ya’nî görünmiyen,his organlarla olan anlama. Görünen his organları beşdir. Birincihis organı, deridir. Deri ile sıcaklık, soğukluk, yaşlık, kuruluk,yumuşaklık, sertlik gibi şeyler anlaşılır. Bir cism deriye değince,hayvânî rûhu, bu şeyin sıcak olup olmadığını anlar. Bu duygu avuçiçinde fazladır. İkincisi, koku alma duygusudur. Burun ile olur.Üçüncüsü, tat alma duygusudur. Dildeki sinirlerle duyulur. Dördüncüsüişitmekdir. Kulakdaki sinirlerle duyulur. Beşincisi görmekdir.Gözdeki sinirlerle görülür.Görünmiyen his organları da beşdir: Birincisi, (Hiss-i müşterek)dir.Bu duygunun yeri, beynin önündedir. His organlarındanbeyindeki duygu merkezlerine gelen hâricî te’sîrlerin hepsi, buradatoplanır. İkincisi, (Hayâl)dir. Bunun yeri, beynin birinci boşluğununönündedir. Hiss-i müşterekde toplanıp anlaşılan, his edilenlerburada saklanır. Bir cisme bakınca, bu cism, hiss-i müşterekdeduyulur. Bu cism, göz önünden çekilince, hiss-i müşterekde hisedilmesi kalmaz. Fekat, hayâle gelen te’sîri uzun zemân kalır. Hayâlolmasaydı, herkes birbirini unutur, kimse kimseyi tanımazdı.Üçüncüsü, (Vâhime)dir. His organları ile duyulamıyan, fekat duyulanlardançıkarılabilen ma’nâları anlar. Meselâ düşmanlık, doğrulukbir organla his edilmez. Fekat dost, düşman olan kimse görülür,his edilir. Bu kimselerdeki dostluğu, düşmanlığı anlıyan içkuvvete Vâhime denir. Vâhime kuvveti olmasaydı, koyun, kurdundüşman olduğunu anlamaz, ondan kaçmazdı. Yavrusunu da korumazdı.Dördüncü kuvvet, (Hâfıza)dır. Vâhimenin anladığı ma’nâlarısaklar. Beşinci kuvvete (Mütasarrıfa) denir. Anlaşılan duygularıve ma’nâları karşılaşdırıp, yeni ma’nâlar elde eder. Meselâzümrüdden bir dağ düşünür. Şâirlerde bu kuvvet fazladır.Hayvân rûhunun ikinci kuvveti olan, hareket kuvveti de, ikidürlüdür: Birincisi, (Şehevî) kuvvetdir. İnsanlar ve hayvânlar, şehvetkuvvetleri ile, kendilerine tatlı gelen ve muhtâc oldukları şeyleriisterler. Bunlara (Behimî) [ya’nî hayvânî] kuvvet de denir.İkincisi (Gadabî) kuvvetdir. Bu kuvvet ile, kendilerine çirkin, zararlıolan şeyleri def’ ederler, kovarlar. Bunlara (Canavar) kuvvetlerde denir.Hareket kuvvetleri, müdrike kuvvetlerine muhtâcdırlar. Çün-– 134 –