slâm ahlâkı

dır. Bunların tedâvîleri güçdür. İlâclarını iyi bilmek ve iyi kullanmaklâzımdır. Hulk, ya’nî huy, kalbdeki meleke ve kalbdeki arzû, hâl demekdir.İnsanın i’tikâdı, sözleri, hareketleri, hep bu kuvvetden hâsılolmakdadır. İhtiyârî hareketleri, huyunun eserleridir.Ahlâkı tebdîl etmek, kötüsünü yok edip, yerine iyisini getirmekmümkindir. Hadîs-i şerîfde, (ahlâkınızı iyileşdiriniz!) buyuruldu.İslâmiyyet mümkin olmıyan şeyi emr etmez. Tecribeler de, böyleolduğunu göstermekdedir. [Tecribe, kat’î bilgi elde etmeğe yarıyanüç vâsıtadan biridir. Bu vâsıtalardan ikincisi, Muhbir-i Sâdıkın habervermesidir. Üçüncüsü, hesâb ile anlamakdır.] İnsanların, ahlâklarınıtebdîl etmek isti’dadları aynı değildir.Ahlâkın menşei, sebebi, insânî rûhun üç kuvvetidir. Bunlardanbirincisi, rûhun (İdrâk) kuvvetidir. Buna (Nutk) ve (Akl) denir.Nutkun nazarî kuvvetinin mu’tedil, orta mikdârına (Hikmet) denir.Hikmet, iyiyi kötüden, hakkı bâtıldan ayıran kuvvetdir. Bukuvvetin lüzûmundan fazla olmasına (Cerbeze), ya’nî ukalâlık denir.Cerbeze insan, mümkin olmayan şeyleri anlamağa kalkışır.Müteşâbih âyetlere ma’nâ verir. Kazâ kader üzerinde konuşur.Mekr, hiyle, sihr gibi zararlı şeyler yapar. Bu kuvvetin lüzûmundanaz olmasına (Belâdet), ya’nî ahmaklık denir. Böyle kimse,hayrı, şerri birbirinden ayıramaz. Nutkun amelî kuvvetinin ortaolmasına (Adâlet) denir. Adâletin azı çoğu olmaz.Ahlâkın kaynağı olan kuvvetlerden ikincisi (Gadab)dır. Hayvânîrûhun kuvvetidir. Beğenmediği, istemediği birşey karşısında,kanı harekete gelir. Bu kuvvetin insânî rûh tarafından te’mîn edilenorta mikdârına (Şecâ’at), cesâret denir. Lüzûmlu, fâideli işlereatılmakdır. Müslimânların, iki mislinden fazla olmıyan kâfirlerleharb etmeleri, mazlûmu zâlimden kurtarmaları böyledir. Bu kuvvetinfazla olması (Tehevvür), atılgan, saldırgan olmakdır. Çabukhiddetlenir. Bu kuvvetin az olması (Cübn), korkaklıkdır. Lüzûmluolan şeyi yapmakdan çekinir.Rûhun kuvvetlerinden üçüncüsü (Şehvet)dir. Hayvânî rûhun,kendine tatlı gelen şeyleri istemesidir. Bunun insânî rûh tarafındante’mîn edilen orta mikdârına (İffet), nâmûs denir. İnsan, tabî’atininmuhtâc olduğu şeyleri, islâmiyyete ve insanlığa uygun olarakyapar. Lüzûmundan fazla olmasına (Şereh), hırs ve fücûr denir.Halâldan olsun, harâmdan olsun, her istediğini elde etmeğe çalışır.Başkalarının zararına da olsa, beğendiği şeyleri toplar. Şehvetin lüzûmundanaz olmasına (Humûd), uyuşukluk denir ki, hasta olduğundanveyâ hayâsından, yâhud korkusundan, kibrinden, muhtâcolduğu şeylere kavuşmakda gevşek davranır.Yukarıda bildirilen dört orta derece, ya’nî hikmet, adâlet ve if-– 14 –