slâm ahlâkı

ninden ayrıldı demekdir. Her mahlûk, yâ cevherdir, yâhûd arazdır.Varlıkda kalabilmesi için, başka bir mahlûka muhtâc değilse, kendikendine var ise, buna (Cevher) denir. Varlıkda başka bir şeyemuhtâc ise, (Araz) veyâ (Sıfat) denir. Madde ve cism, birer cevherdir.Bir cismin rengi, kokusu, şekli ise arazdır, özellikdir. Renk,cism ile vardır. Cism olmazsa, renk olamaz. Cevher, iki dürlüdür.Biri (Mücerred), ya’nî maddî olmıyan varlıkdır. Ağırlığı, şekli, rengive his organlarına te’sîri yokdur. İkincisi maddedir. Mücerredolan cevher, his organları ile duyulmaz, parçalanamaz. Akl ve rûhböyledir. Madde ise, his olunur ve parçalanabilir. Cism, maddeninşekl almış hâlidir. Rûhun cevher olduğu birçok şeklde isbât edilmişdir.En basît yol şöyledir ki, araz ya’nî hâssa, bir cevher üzerindebulunur. Cevher, arazı taşımakdadır. His olunan, düşünülenherşeyi rûh almakda, taşımakdadır. Bunun için kalb ve rûh, cevherdir,araz değildir. Araz, araz üzerinde de bulunabilir diyerek,meselâ sür’at, ya’nî hız, hareketde bulunur diyerek, bu isbâtı kabûletmiyenler de vardır.3 - Kalb ve rûh, basîtdir. (Basît) demek, parçalanamaz, ayrılamazdemekdir. Bunun karşılığı, bileşik ya’nî (Mürekkeb) olmakdır.Kimyânın basît dediği elementler, bu ta’rîfe göre bileşik oluyor.Çünki, atomlarına veyâ gaz moleküllerine ayrılabilmekdedirler.Rûhun basît olduğu şöyle anlaşılır ki, basît olduğu bilinen şeyi,rûh kavramakdadır. Kalb ve rûh, mürekkeb ya’nî bileşik olsaydı,parçalanabilseydi, basît olan birşey bunda yerleşemezdi. Çünki,rûh parçalanırsa, bunda yerleşen basît şey de parçalanmak lâzımgelir. Basît olan şey ise, parçalanamaz.4 - Kalb ve rûh, cism değildir. Eni, boyu ve yüksekliği olan cevhere,ya’nî şekl almış maddeye (Cism) denir. Cismde yerleşen şeylerecismânî denir. Araz, ya’nî özellikler, cismlerde bulunduklarıiçin, cismânîdirler.5 - Kalb ve rûh, anlayıcı ve idâre edicidir. Kendilerini bilirler.Kendisini bildiğini de bilirler. Göz vâsıtası ile renkleri, kulak ile,sesleri kavrar. Sinirleri, çalışdırır. Adaleleri hareket etdirir. Böylece,bedene iş yapdırırlar. Böyle işlere (İrâdî), ya’nî istekli işler denir.6 - Rûh, his organları ile duyulmaz. Cism ve cismânî olan şeylerhis olunur. Rûh, cism ve cismânî olmadığı için his olunamaz.İkinci makam: İnsan ölünce, rûhu ne olur? İnsan ölünce, cesedçürüyünce, kalb ve rûh yok olmaz. Ölmek, bunların bedendenayrılması demekdir. Bedenden ayrılınca, mücerred ya’nîmaddî olmıyan âleme karışırlar. [Kıyâmete kadar] yok olmaz. Dinâlimleri ve felsefeciler ve müteassıb [yobaz] olmıyan fen adam-– 130 –