1984

эргэлзээтэй, тодорхой бус шинжийг арилгасан юм. Энэ ангиллын Шинхэлийн үгс нь
боломжийн хэмжээнд тов тодорхой ойлгогдох нэг л ойлголтын дуу авиа буюу дуу авиануудын
илэрхийлэл болно. А үгсийн санг утга зохиолын зорилгод болон улс төр, гүн ухааны маргаанд
ашиглах ямар ч боломжгүй юм. Энэ нь тодорхой биет зүйлс ба биет юмны үйлдлийн
талаархи энгийн санаатай сэтгэлгээг илэрхийлэхэд л зориулагдсан болно.
Шинхэлийн дүрэм хоёр онндогтой. Эхнийх нь үгийн аливаа бүрэлдэхүүн хэсэг бүрэн
харилцан солигдож болох онцдог юм. Хэлний ямарваа үгийг (энэ зарчим хийсвэр утгатай юм
бол буюу тэгэхэд гэх мэт үгэнд ч хамаарна) үйл үг, нэр үг, хавсрал нэр, үйл хавсралын
алинаар ч хэрэглэж болдог юм. Үгийн язгуур нь л нэг бол үйл үг, нэр үгийн хооронд ерөөсөө
ялгаа байхгүй бөгөөд энэ дүрмээр олон хуучирсан үгийг эвдсэн юм. Жишээ нь Шинхэлд
сэтгэхүй гэсэн үг байхгүй, энэ үгийг үйл үг, нэр үгийн аль алиных нь үүрэг гүйцэтгэж чадах
сэтгэх гэдэг үг орлодог юм. Үүнд үгийн гарал зүйн зарчмыг баримтлаагүй юм. Зарим
тохиолдолд нэр үгийг хадгалж үлдээсэн, зарим тохиолдолд үйл үгийг авсан. Утга адил нэр үг
ба үйл үг нь үгийн гарал зүйн хувьд холбоогүй бол аль нэгийг нь арилгасан болно. Жишээ нь
хутга гэдэг үг агуулгыг нь хангалттай илэрхийлж буй болохоор огтлох гэдэг үг байхгүй.
Хавсрал нэрийг, тай гэсэн дагавар нэмж үүсгэдэг ба үйл хавсралыг, лэн, лан гэсэн дагавар
дагуулж үүсгэнэ. Жишээ нь хурдтай гэх нь “хурдан” гэсэн үг, хурдлан гэх нь “хурдаараа”
гэсэн утгатай юм.
Өнөөдрийн хэрэглэгдэж буй сайн, хүчтэй, том, хар, зөөлөн гэх мэтийн хавсрал нэрийг
хадгалж үлдсэн боловч тэдгээрийн нийт тоог ихээхэн цөөлсөн болно. Нэр үг болон үйл
үгэнд, тай дагавар нэмж хавсрап үгийн агуулгыг бүрэлдүүлж болох тул тэдгээр үгний
хэрэгцээ бага юм. Лаг гэсэн төгсгөлтэй цөөхөн хэдэн үгнээс бусад өнөөгийн хэрэглэж буй
үйл хавсралын үгнээс нэгийг нь ч авч үлдээгүй болно. Жишээ нь сайн хийх гэсэн үйл
хавсралыг сайнлаг гэдэг үгээр орлуулсан.
Дээр хэлснээс гадна хэлний аль ч үгэнд, гуй гэсэн дагавар запгаж үгүйсгэсэн утгыг нь
чангаруулж болох ба нэмэх гэсэн угтвар залгаж хүчийг нь нэмэх ба улам их хүч нэмье гэвэл
давхарнэмэх гэдэг угтвар залгаж болно. Ингэхлээр хүйтэнгүй гэдэг нь “дулаан” гэсэн утгатай
байхад нэмэххүйтэн ба нэмэхнэмэххүйтэн гэдэг нь “их хүйтэн” “чөмөг хаг ташим хүйтэн”
гэсэн утгатай юм. Өнөөдрийн англи хэлэнд байгаачлан аливаа үгийн утгыг, үл, дараа, дээш,
доош гэх мэт дагавар залгаж өөрчилж болно. Ийм аргаар үгийн санг маш ихээр багасгаж
болох нь харагдсан билээ. Жишээ нь сайн гэсэн үг байхад муу гэдэг үг хэрэггүй бөгөөд
улсайн гэдэг үгээр утгыг сайн, харин ч илүү илэрхийлнэ. Хоёр үг эсрэг утга илэрхийлж
байгаа нөхцөлд апь үгийг арилгах вэ гэдгийг шийдэхэд энэ бүхэн шаардлагатай байсан юм.
Жишээ нь харанхуй гэдэг үгийг улгэгээтэй гэдгээр ч юм уу, гэгээтэй гэдгийг үлхаранхуй
гэдгээр орлуулж болно.
Шинхэлийн дүрмийн хоёрдахь онцдог нь түүний тогтвортой хэв юм. Доор дурдсан цөөн
хэдэн дүрмийн бус тохиолдлоос бусад нөхцөлд үгийн тийн ялгал нэг л дүрмээр хийгдэнэ.
Үйл үгийн энгийн өнгөрсөн цагийн төгсгөл нь бүх үйл үгэнд нэг адил буюу, сан, -сэн, -в гэж
төгсөнө. Хулгайлах гэдэг үг өнгөрсөн цагт хулгайлсан, бодох гэсэн үг өнгөрсөн цагт бодсон
болно гэх мэтээр бүх хэлэнд адил юм. Сэллээ, авчирлаа, ярилаа, авчээ гэх мэтийн төлвийг
үгүй болгосон юм. Нэр үгийн олон тоонд, ууд, -ууд-үпт төгсгөлийг хэрэглэнэ. Эр хүн, шар