Błogosławiony ANDRZEJ BOBOLA Towarzystwa Jezusowego. Życie

wśród mas niezadowolenie, objawiane coraz głośniej i
popierane szczękiem broni. Na palny ten materjał wystarczyło
rzucić iskrę, a katastrofalny wybuch był niezawodny. Dokonał
tego Bohdan Chmielnicki, który, prawdopodobnie bez
przekonania, ale dla względów taktycznych, ogłosił obronę
schizmy za cel swego buntu przeciw państwu polskiemu. W
rzeczywistości wydał on walkę nie tylko katolicyzmowi, ale
też i możnowładcom Zadnieprza.
1 ) Prochaska Antoni, Władyka Krupecki w walce z dyzunją, Przegląd
Powsz. 1918, T. 139―142; — Z walki o tron władyczy przemyski, Tamże
1920, T. 147—148, str. 20—32.
2 ) Tomkiewicz, Cerkiew dyzunicka 1635—1795, l. cit.; Chodynicki,
Kościół prawosł. str. 547-554.
Obok czynnika politycznego i socjalnego występował i
trzeci motyw buntu — religijny, zbyt wprawdzie przeceniany
przez pisarzy gloryfikujących Chmielnickiego i jego bunt, ale
którego zaprzeczać niepodobna. Według autora latopisu
Samowidca 1 ) „poczatok i pryczyna wojny Chmelnyckoho jest
jedyno ot Lachiw na prawosławije honenije i kozakam
otiahoszczenije”. 2 ) Podobnie pisał i Krzywonos do ks.
Dominika Zasławskiego: „My też stojąc broniąc wiary i
zdrowia swego, musieliśmy stać za swoją krzywdę”. 3 )
Wskazywano na ten moment i na sejmie konwokacyjnym
przed obiorem Jana Kazimierza i radzono w jaki sposób
zaspokoić schizmatyków, czemu jednak się sprzeciwiano, jak
zanotowano w diarjuszu sejmowym: „nie masz za co favere
religioni graecae i onę promovere, która będąc zawsze
inimicissima romanae, teraz oną saevissima, eaque teutonica
prosequitur rabie. Probatissimum, że ex innato odio religionis”.
4 ) Zniesienia unji i zwrotu wszystkich cerkwi oraz dóbr
cerkiewnych, które przed unją należały do schizmatyków,
domagał się wyraźnie Chmielnicki, przez posła swego
Mokrskiego, wysłanego w listopadzie 1648 r. do elekta Jana
Kazimierza. 5 ) Żądania te popierał Adam Kisiel 6 ) i ostatecznie
spowodował, że król, bez wiedzy senatu, doniósł
Chmielnickiemu, że „słusznemi środkami wojsko nasze
117