U S M F L P u bblicazion i della Facoltà di Lettere e Filosofia La ...
U S M F L P u bblicazion i della Facoltà di Lettere e Filosofia La ...
U S M F L P u bblicazion i della Facoltà di Lettere e Filosofia La ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
68 CAPITOLO 2<br />
verborum gravami magna & ornata compositione. Attenuata est quae tam verbis,.<br />
quam compositione usque ad usitatissimam puri consuetu<strong>di</strong>nem sermonis demissa<br />
est. Me<strong>di</strong>ocris est sublimi humilior, attenuata gravior oratio 32 .<br />
Poco più avanti, poi, compie una sommaria descrizione delle singole<br />
« figurae » che non esce dai canali dell'antica tra<strong>di</strong>zione tripartita 33 . Nel<br />
la seconda parte — come già si è detto — prende a trattare delle idee<br />
ermogeniane, cui attribuisce il nome <strong>di</strong> « formae » o « genera <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> ».<br />
<strong>La</strong> <strong>di</strong>stinzione tra « figurae orationis » e appunto « formae <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> »•<br />
non è delle più perspicue, né ad essa è de<strong>di</strong>cata alcuna osservazione<br />
esplicativa, se non m'inganno; è probabile che nasconda semplicemente<br />
(come par rivelare anche la metafora <strong>della</strong> selva sopra citata) la <strong>di</strong>ffi<br />
coltà <strong>di</strong> integrare due trattazioni e anzi due tra<strong>di</strong>zioni in parte <strong>di</strong>ver<br />
genti. Il rapporto tra « figurae » e « formae » o « genera » sembra es<br />
sere concepito più in termini <strong>di</strong> vaga complementarità che non <strong>di</strong> chiara<br />
<strong>di</strong>versità funzionale:<br />
Has orationis figuras late patere arbitramur. Nam quum gravem <strong>di</strong>cimus, quae me-<br />
<strong>di</strong>ocrem excedat, eam ita intelligimus, ut & paulo gravior & multo gravior inve-<br />
niatur. Similiter etiam in attenuata, & me<strong>di</strong>ocri fieri tunc clarissimum erit, quum<br />
singula <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> genera enòdabimus 34 .<br />
<strong>La</strong> teoria ermogeniana delle « idee »-« formae » vuole innestarsi, nel si<br />
stema del Trapezuntius, come specificazione e chiarificazione <strong>della</strong> « con<br />
fusa » teoria tripartita? Qualcosa <strong>di</strong> poco chiaro, comunque, e persino<br />
32 Trapezuntius 1493, foglio m iii.<br />
33 Alla « figura sublimis », ad esempio, convengono « sententiae » « quae ha-<br />
bent <strong>di</strong>gnitatem » (cita l'amplificazione e la commiserazione) e che trattino <strong>di</strong> Dio,<br />
<strong>della</strong> natura, degli uomini, <strong>della</strong> virtù e del vizio e così via; « verba » « inusitata<br />
[...] & prisca», da usar però raramente, e badando che non rendano oscuro il<br />
<strong>di</strong>scorso (poi si precisa che in realtà è possibile usare anche « verba nonnunquam<br />
quoti<strong>di</strong>ana »); quin<strong>di</strong> « translata » e « innovata verba », da usar però anch'essi<br />
raramente e nei luoghi opportuni (pena rendere « orationem [...] turgidam infla-<br />
tamque »). Questi ultimi danno lo spunto per una descrizione dei tropi (o « exor-<br />
nationes » o « colores ») che concorrono con la « fictio » e la « derivatio » a ren<br />
derli appunto « innovata » e « translata ». Concorre infine a determinare la « figu<br />
ra sublimis » un'adeguata « compositio verborum » — importante del resto in ogni<br />
stile — per cui si danno alcuni precetti più particolari (ad esempio, sempre per<br />
lo stile sublime, il concorso vocalico va evitato, come pure una sequenza <strong>di</strong> vocali<br />
brevi) e una serie <strong>di</strong> esempi virgiliani: gli uni e gli altri però sono solo episo<strong>di</strong><br />
camente connessi ai tre stili. Complessivamente risultano significativi soprattutto<br />
gli inviti alla moderazione e alla « prudentia », e il carattere sfumato e flessibile<br />
dei precetti. Ma cfr. Tacco 1983 sull'importanza data dal Trapezuntius alla com<br />
positio.<br />
34 Trapezuntius 1493, foglio m iii.