U S M F L P u bblicazion i della Facoltà di Lettere e Filosofia La ...
U S M F L P u bblicazion i della Facoltà di Lettere e Filosofia La ...
U S M F L P u bblicazion i della Facoltà di Lettere e Filosofia La ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
86 CAPITOLO 2<br />
Non richiedono particolari osservazioni, in questa sede, « affectus »-<br />
come la « perspicuitas », il « cultus » (« cultus est amputatio abster-<br />
sione sor<strong>di</strong>um, ex quo fit nitor », p. 184), la « proprietas » (« nativa vis<br />
significan<strong>di</strong> » che non esclude l'uso <strong>di</strong> metafore), la « numerositas »<br />
(«,numerus est anima poeseos », p. 185), la « plenitudo » (« plenum est<br />
<strong>di</strong>cen<strong>di</strong> genus omne, cum nihil desit quod desideres, nihil redundat »),.<br />
lo stesso « floridum » (ma si noti che il termine è usato in accezione<br />
<strong>di</strong>versa e più generica rispetto a quello che designava lo stile mezzano:<br />
in<strong>di</strong>ca infatti un <strong>di</strong>scorso pure « plenum, sed cui addat aliquid, quod,<br />
sine iactura deduci queat », p. 185), l'« incitatio » (che è la gorgòtes,<br />
slancio, veemenza con possibilità <strong>di</strong> confusione con l'« affectus proprius »•<br />
<strong>della</strong> « vehementia »), la « puritas » (assenza <strong>di</strong> ornamenti, quasi « nu<strong>di</strong>-<br />
tas », possibile anche nello stile alto, come nel caso del virgiliano « Urbs<br />
antiqua fuit [...] », quin<strong>di</strong> <strong>di</strong>stinta dalla « simplicitas » che « rem ponit<br />
sine causa, sine circumstantiis »), l'« acumen », l'« acre » e altri ancora.<br />
Più interessante è osservare l'esatto campo semantico e retorico <strong>di</strong> ter<br />
mini importanti nella <strong>di</strong>scussione stilistica rinascimentale come « venu-<br />
stas », « mollitia » e « suavitas ». « Venustas » invece <strong>di</strong> designare uno-<br />
stile preciso come il « kàllos » ermogeniano (o « pulchritudo » o « bel<br />
lezza »), in<strong>di</strong>ca più genericamente una « virtus » — è il caso <strong>di</strong> <strong>di</strong>r così<br />
— che con <strong>di</strong>verse fattezze deve comparire in ogni stile (« hanc quoque<br />
oportet esse perpetuam »): la « venustas », grazia, finezza, bellezza del'<br />
<strong>di</strong>scorso, « est quasi nativa infimo, artificiosa altiloquo, temperata ex<br />
arte mo<strong>di</strong>ca nativaque me<strong>di</strong>ocri characteri », osserva lo Scaligero (p.<br />
184). <strong>La</strong> « suavitas », che, opposta a « gravitas », ha una densa e <strong>di</strong><br />
versa storia da Cicerone al Bembo (la « piacevolezza »),<br />
est alia a venustate. Ad<strong>di</strong>t enim decori ac pulchritu<strong>di</strong>ni Suavitas: quoties venu-<br />
stum vultum delicata omnia commendane Est igitur suavis oratio, quae allicit<br />
au<strong>di</strong>torem ad legendum vel invitum [...]. Venustas igitur est decor ipsius compo-<br />
sitionis, quemadmodum supra <strong>di</strong>cebamus. Suavitas autem Venustatis species deli<br />
cata. Tota Aeneis venusta est, suavis non tota. Venustati adversatur turpitudo,,<br />
Suavitad Asperitas. DifEert autem a mollitia, quod molle carmen etiam parum<br />
venustum esse potest (p. 186).<br />
E a proposito <strong>della</strong> « mollitia » (facilità, dolce scorrevolezza) « molle est,<br />
quod tam ce<strong>di</strong>t auribus, quam quaerit aures cedere sibi. Itaque facile-<br />
haeret animus, & facile admittit » (p. 185). Ma soprattutto importa<br />
notare l'opposizione « suavitas » / « asperitas », in parte sostitutiva del-