Weelde Toen en Nu - Heemkundekring Nicolaus Poppelius

VI. Kerkelijke Geschiedenis
A. De parochie van St.-Michiel
Een volledige kerkgeschiedenis werd tot dusver nog niet geschreven. Dit artikel is het evenmin, maar
beoogt slechts een beknopt en onvolledig overzicht te zijn van het toch wel rijke verleden van
Weeldes kerkelijke geschiedenis. Het kathedraalarchief van Antwerpen, het archief van de abdijen van
Averbode en Tongerlo werd nauwelijks of niet geraadpleegd, en daarom zal dit artikel in de de
toekomst gemakkelijk kunnen worden aangevuld. Dit overzicht is gedeeltelijk gebaseerd op een artikel
van M.Gielis in "Wel en wee in Weelde" en op de artikels van dezelfde schrijver in het Berichtenblad
van 12 en 19 oktober 1978. Verder gebruikten we het artikel van Pater De Meyer over de St.-
Janskapel dat verscheen in het tijdschrift Taxandria. Tenslotte zitten er belangrijke delen in uit de
studie van L.Woestenburg "De Toponymie van Weelde". Vele uittreksels uit het kerkarchief en
gemeentearchief van Weelde vervolledigen het geheel.
Stichting van de parochie
In de Middeleeuwen lag Weelde in het zeer uitgestrekte prinsbisdom Luik dat onder het aartsbisdom
van Keulen ressorteerde. Het bisdom Luik bestond uit acht aartsdiakonaten. Weelde behoorde tot het
dekenaat Hilvarenbeek, dat het deel van de huidige provincie Noord-Brabant ten westen van Den
Bosch omvatte en dat samen met zes andere dekenaten het aartsdiakonaat Kempenland vormde.
Een aartsdiaken van toen kan men zowat vergelijken met een hulpbisschop van nu. Wanneer de kerk
van Weelde werd gesticht is ons niet bekend. We vermoeden dat dit is gebeurd in de Karolingische tijd
(8e-10e eeuw) door een of andere feodale heer. Volledigheidshalve moeten we hier vermelden dat
door sommige oudere auteurs een verband wordt gelegd tussen het testament van Willibrordus uit de
8e eeuw en de kerk van Weelde. In het jaar 726 worden namelijk te Bacwaldus verschillende
goederen geschonken aan deze geloofsprediker en omdat men niet weet welke plaats met Bacwaldus
wordt bedoeld, werd vroeger soms gesuggereerd dat hiermee Weelde werd bedoeld. Dit is
onmogelijk, er is immers geen enkel bewijs dat dit zo is en van een latere Willibrordusverering is
helemaal niets meer terug te vinden.
Grammaye, de geschiedschrijver van de aartshertogen Albrecht en Isabella, beweert dat de kerk van
Weelde werd gesticht door de voorouders van Arnoldus, Ridder van Weelde, die van Brussel
afkomstig waren en daarom de kerk toewijdden aan Sint-Michiel, de patroonheilige van Brussel. Deze
Heer Arnoldus, Ridder van Weelde wordt het eerst vermeld in 1236 (Bijlage 1). Het patronaat hoorde
dus oorspronkelijk toe aan Heer Arnoldus, Ridder van Weelde, en na hem aan zijn dochter
Margaretha, die gehuwd was met Hendrik van Weelde, bijgenaamd Steencop. Deze laatste wordt in
de archiefstukken ook Hendrik van Werthusen of Werchusen en Hendrik van Prelaer genoemd. Hij
had het patronaat gedeeltelijk geërfd en gedeeltelijk gekocht van Heer Arnout, Ridder van Weelde. In
het oudste document betreffende de parochie zien we de kerk in het bezit van deze Hendrik van
Weelde of Hendrik Steencop en zijn vrouw Margaretha. Zij schenken op 29 maart 1260 het ius
patronatus (het patronaatsrecht is het recht om de pastoor aan te stellen, wat een recht was van de
Heer die de kerk op zijn domein had laten bouwen) aan de abdij van Averbode (Bijlage 2). Het jaar
daarop schenken zij de tienden (deze waren naast de renten uit de kerkelijke goederen en de
offergaven bronnen van inkomsten van de kerk) aan dezelfde abdij (Bijlage 3). Wat er ook van zij, de
kerk van Weelde moet reeds lang voor 1260 bestaan hebben vermits ze toen al over voldoende
middelen beschikte om het voorwerp van een schenking uit te maken. Hoewel de tiendeverdeling
aanvankelijk goed geregeld scheen, toch ontstond er in 1292 een geschil tussen de abdij van
Averbode en Hendrik van Prelaer en zijn vrouw Margaretha. Hierover deden de abt van Sint-Michiels
te Antwerpen, ridder Jan Bere en Everderus, schout te Antwerpen, een scheidsrechterlijke uitspraak.
Zij beslisten dat Henricus en Margaretha een derde zouden bekomen, terwijl Averbode en de pastoor
ook ieder een derde kregen. De novale tiende zou worden verdeeld door de deken van Hilvarenbeek.
Deze wees aan de pastoor van Weelde een derde hiervan toe (Bijlage 4).
Volgens een aloud gebruik was één derde van de tienden bestemd voor het onderhoud van de kerk
en voor de eredienst, één derde voor de armen en één derde voor het levensonderhoud van de
pastoor, doch de tweederden bestemd voor kerk en eredienst en voor de armen kwamen doorgaans
in de Xe-XIe eeuw in de handen van wereldlijke heren. Deze schenkingen moeten gezien worden in
het kader van een hervormingsbeweging die begonnen was met de Gregoriaanse hervorming in de