Weelde Toen en Nu - Heemkundekring Nicolaus Poppelius

IV.Wereldlijke geschiedenis tot 1796
Geschiedenis van Weelde
De Vroege Middeleeuwen
Weelde maakte in de Middeleeuwen deel uit van het hertogdom Brabant, dat de huidige provincies
Brabant, Antwerpen en Noord-Brabant omvatte. Evenals Poppel behoorde Weelde in de late 13e
eeuw tot het hertogelijk domein: d.w.z. dat de hertog zelf er de grondheer was. Uit de
grondheerlijkheid (voortgekomen uit het vroegmiddeleeuwse grootgrondbezit) sproten zeer diverse
rechten voort t.o.v. de horigen van het domein:
- overheidsrechten: de heer sprak recht in zijn heerlijkheid en inde er de cijnzen;
- banale rechten: de verplichting om te malen in de molen van de heer, te bakken in zijn oven; te
brouwen in zijn brouwketel en gebruik te maken van zijn dekhengst;
- het recht op hand- en spandiensten van de horigen;
- het recht op huwelijksgoedkeuring (horigen die buiten het domein huwden, moesten iets betalen);
- het dodehandsrecht: bij het overlijden van een horige mocht de heer een stuk roerend goed voor
zich nemen, als een soort erfenisrecht.
De oudst bekende heren van Weelde zijn Arnoldus Steencop en Henricus Werthusen. Zoals blijkt uit
een oorkonde van 29 maart 1260 bezat Ridder Arnout het jus patronatus over de kerk van St.-Michiel,
die door zijn voorouders was gesticht. Zijn dochter Margaretha huwde met Henricus van Weelde
(bijgenaamd Henricus Werthusen of Werchusen, ook genoemd Henricus Prelaer). We lezen in het
kerkarchief van de St.-Michielsparochie, dat hij het patronaat gedeeltelijk erfde en kocht. Op 29 maart
1260 stond hij het echter af aan de abdij van Averbode.
De hertog van Brabant beleende soms trouwe dienaars ter beloning met bepaalde van deze rechten.
Zo schonk Hertog Jan II in 1296 het maalrecht op de windmolen van Weelde en op de watermolen
van Rovert-Poppel aan Jan de Bie. De afstammelingen van Jan de Bie zien we in de volgende
eeuwen optreden als heren van Weelde en Poppel. De zoon van Jan de Bie, Hendrik, liet
vermoedelijk geen kinderen na, want na hem werd zijn zuster Katharina vrouwe van Weelde en
Poppel. In 1365 verkocht zij twee derden van de tienden van Weelde aan de abt van Tongerlo. Daar
zij gehuwd was met Gijsbrecht Bac, kwamen haar heerlijke rechten na haar dood in handen van de
familie Bac. In 1472 echter verkocht Laurens Bac een deel van zijn rechten: o.a. het maalrecht op de
molen van Rovert. Vanaf 1487 bezat de familie van Wijtfliet te Poppel heerlijke rechten, zoals het
maalrecht op de Rovertse molen, terwijl de familie Bac tot in de 16e eeuw het maalrecht bezat op de
molen van Weelde en er de burcht bewoonde. Ondanks het feit dat de grondheerlijkheid van Ravels
aan de abdij van Tongerlo toebehoorde, strekte het banrecht van de molens van Weelde en Poppel
zich volgens de oorkonde van 1296 ook uit over Ravels. In 1404 werden de inwoners van Ravels door
de schout van Turnhout beboet, omdat zij weigerden te laten malen op de banmolens.
In het midden van de 14e eeuw werden Weelde en Poppel een onderleen in een nieuw gevormde
heerlijkheid, nl. het land van Turnhout. Toen Maria, dochter van Hertog Jan III, in het huwelijk trad met
Reinaud III, Hertog van Gelderland, schonk haar vader haar een gebied bestaande uit Turnhout, Oud-
Turnhout, Lille, Merksplas, Gierle, Wechelderzande, Vlimmeren, Beerse, Vosselaar, Ravels, Poppel,
Weelde, Arendonk en Baarle-Hertog. Bij allerlei gelegenheden, zoals de verkoop van Weeldse tienden
door Katharina de Bie in 1365 en de afbakening van de grenzen tussen Turnhout en Ravels in 1367,
zien we Maria van Gelderland als landsvorstin van Weelde en andere dorpen uit de omgeving
optreden. Uit de domeinrekeningen, bewaard vanaf 1397, blijkt dat in 1397-1399 de inkomsten van de
hertogelijke domeinen van het land van Turnhout (o.a. Weelde en Poppel) gebruikt werden om de
onkosten van de hofhouding van Maria van Gelderland te dekken. Bij haar dood in 1399 kwam het
land van Turnhout terug bij het hertogdom Brabant, maar het bleef binnen het land van Rijen naast de
vier meierijen als aparte administratieve entiteit voortbestaan. Het land van Turnhout stond onder het