Weelde Toen en Nu - Heemkundekring Nicolaus Poppelius

geneesheer. Door brand werd het dorp echter erg gehavend. Deze brand wordt nog vermeld door de
getalletters van het volgende manke vers, dat ik in een oud misboek las: "Poppel is uit de brand, 't
kruis valt in dit land". In het andere (Weelde) bewonderde men twee versterkte kastelen, gelegen
achter de kerk en toebehorend aan de twee broers Werix en Gerardus. De dubbele gracht bestaat
nog en ouderlingen hebben de grondvesten zien opgraven, maar zij werden verwoest met verlies van
bijna alle voorrechten, toen de partijtwisten tussen de Hoeksen en de Kabeljauwen zich ook bij de
Brabanders begonnen uit te breiden. Door schenking van Hertog Philippus had Weelde een Vrijdagse
markt en tweemaal sjaars een jaarmarkt die door de slechte tijden teniet zijn gegaan. In het jaar 1449
werd bevestigd het bezit van gemene gronden (heiden) die door Hertog Jan III eertijds aan de
gemeente waren toegekend, in het jaar 1331. Sinds het jaar 1350 bezat het dorp het voorrecht bomen
te mogen planten op 80 voet afstand rond een eigendom. Van een andere Hertog, eveneens Philippus
genoemd, kregen de inwoners in 1504 het verbod om voor de rechter of de warandemeester van
Turnhout of voor de stadhouder van Brabant te verschijnen, indien zij verkozen bij de schepenbank
van de gemeente terecht te staan.
Van Maximiliaan bekwam men de goedkeuring van twee schuttersgilden, tot wier lof gezegd moet
worden, dat zij altijd, zelfs in de woeligste tijden, hebben deelgenomen aan de processie van het H.-
Sacrament. De verering onder andere van Antonius, Catharina en Barbara was beroemd, en het is
schoon dat zij gewoon waren de pastoor als hoofdman te nemen, om de godsvrucht te vermeerderen
en dat zij als sieraad, witte roeden in hun rechterhand droegen alsof zij zich wilden vertonen als
dienaars van de heiligen. Deze gilde werd gesticht door E.H.Walter Stouts, eertijds pastoor te Weelde.
Het dorp bezat ook nog een gasthuis waar de vreemdelingen een onderkomen vonden. Het werd
bisschoppelijk goedgekeurd ten jaren 1490. Behalve de H.Geesttafel door Joannes Cornelius ten
voordele van de armen van Weelde voldoende begiftigd, was er nog de kapel van de H.Joannes.
Merkwaardig aan deze instelling was dat de daar dienstdoende priester op eender welke dag de
diensten mocht verrichten en dat, zo hij in gebreke bleef, hij het bedrag van het beneficie verloor en
dat de schepenen, indien zij in de dienst afwezig waren beboet werden. De stichting was van de Heer
Henricus Swanen, kapelaan van Heer Joannes van Lommel, en van de raad der gemeente. Men
bewaarde ook te Weelde het aandenken van Godeschalk en Bartholomeus Van den Nieuwenhuysen,
de eerste proost van het kapittel te Diest, de andere rector van het gesticht Bruntruit, twee zeer
geleerde mannen, die studiebeurzen hadden gesticht. Men heeft er ook nog de studiebeurzen gesticht
door Joannes van Lummen, eerst pastoor alhier, en nadien archidiaken te Famenne, in het bisdom
Luik, ten voordele van zijn familieleden en de inwoners van het dorp. Deze beurzen werden gesticht
voor studies in het opvoedingsgesticht "Het Varken" en het huis Standonk te Leuven, en in dezelfde
stad in het Begijnhof ten behoeve van tien jonge meisjes. Ten jare 1529 werden deze zeer hoog
geschat. Waren de inboorlingen van Weelde altijd beoefenaars van de wetenschap en altijd geneigd
hun zonen te laten studeren, niet minder waren zij altijd bereid de armen en de godsdienst te helpen
en te verdedigen, zelfs met verlies van bezit en leven, want het is bekend dat ten jare 1573
Bartholomeus Verhoeven, Schout, Joannes Mathijssen van Eersel, secretaris, met 13 anderen voor
het geloof zijn gestorven. In Weelde stonden zeer veel huizen, maar tijdens de oorlog werd ongeveer
de helft vernield, vooral sinds de brandstichting en de plundering ten jare 1590 door de soldaten van
Bergen-Op-Zoom begaan. Dat de fundamenten van de kerktoren ten jare 1529 gelegd werden,
hebben lieden die nu in 1609 nog leven, gezien. Sommigen zijn 94, anderen 104 jaren en nog ouder.
Dit moet niet verwonderen, want de ligging van het dorp en de oprichting van de woningen waren
uiterst gunstig".
De dorpshuishouding
Weelde is naar alle waarschijnlijkheid ontstaan uit het domein van een of andere Karolingische
grootgrondbezitter (rond 800). In de tijd van de klassieke feodaliteit (die in economisch opzicht die van
de domaniale autarkie is), was zo'n villa of domein als een curtis of hof (in technische zin)
georganiseerd. Kenmerkend voor een hoforganisatie was de tweedeling tussen het vroonhof van de
heer en de tenures van de horigen. Het vroonhof was de hoeve van de grootgrondbezitter met het
daarbij behorend land. Naast het vroonhof omvatte een villa ook nog de boerenbedrijven van de
horigen, mansus of tenures genoemd. De horigen, van een heer afhankelijke en aan de grond
gebonden boeren, waren afstammelingen ofwel van de slaven uit de Romeinse tijd die o.i.v. het
christendom vrijgelaten waren en een mansus in cijnspacht hadden toegewezen gekregen, ofwel van
vrije boeren (Franken) die, om in de onveilige tijden van de invallen van de Germanen en van de
Noormannen bescherming van een grootgrondbezitter te genieten, hem hun hoeve hadden afgestaan,
maar als mansus in cijnspacht hadden teruggekregen. De grootgrondbezitter was tegenover zijn