Weelde Toen en Nu - Heemkundekring Nicolaus Poppelius

XIe eeuw. Daardoor wilde men kerkelijke goederen en inkomsten die op onrechtmatige wijze door
wereldlijke heren verworven waren, terug aan de kerk doen toekomen. Spijtig genoeg werden die
goederen (de gronden die bij de kerk hoorden en het daarmee verbonden patronaatsrecht) en die
inkomsten (de tienden) doorgaans niet teruggegeven aan de kerkfabriek aan wie ze rechtens
toekwamen, maar wel aan een abdij of kapittel geschonken. In een akte van 1294 (Bijlage 5) werd de
abdij van Averbode door Jacobus, deken van het Concilie van Beek in het bezit gesteld van al haar
toebehorende goederen en gunsten. Dat was eertijds door paus Bonifatius VIII reeds goedgekeurd.
Meteen schonk dezelfde deken het patronaat van de "capella de Weeldt" met de macht een vicarius
voor deze capella aan te stellen aan Jan van Rotselaer, abt van voornoemde abdij.
Aan deze kapelaan werd een derde van al de tienden en opbrengsten van de kapel voorbehouden,
onder de voorwaarde dat hij zijn bediening goed zou vervullen. De overige twee derden van de
tienden kwamen aan de abdij ten goede. In 1296 incorporeerde de prinsbisschop van Luik de kerk van
Weelde definitief in de abdij van Averbode, waardoor de abdij alle pastorale inkomsten kreeg, maar
ook de plicht had in het levensonderhoud te voorzien van de vicarius perpetuus (dit is hij die te
Weelde de pastorale taken waarnam). Daarnaast had de abdij van Tongerlo in Weelde op vier
plaatsen tiendeverpachtingen: nl. in de Hegge, de Leemputten, het Gulde en het Schijn. Catharina de
Bie verkocht deze tienden in 1365 aan de abdij van Tongerlo. De tienden gingen, gedeeltelijk en op
niet geheel duidelijke wijze over naar de abdij van Tongerlo. In een los stuk dat na 1772 geschreven
moet zijn lezen we: "...de twee derde deelen van de thiende worden genoten door de abdije van
Tongerloo, het resterende derde deel is door de abdije van Averbode die jus patronatus heeft van
beginne geabondonneert geweest voor competentie aen de pastoors". Naast de abdijen van
Averbode en Tongerlo speelde ook de abdij van Korsendonk te Weelde een rol. Dit bewijzen de
menigvuldige giften aan deze abdij: een gift van de familie Leest in 1403, een gift van viertele rogs op
18 september 1403, een gift in 1447 (vermeld door de schepenen van Weelde en de laten aan het hof
van Laureys Bax), een gift van Frans Snellants te Zondereigen, Baarle, Chaam en Weelde in 1445,
een schenking van Willem Maes, enz. Anderzijds werden ook regelmatig bezittingen van Korsendonk
vermeld te Weelde: vb. in een schepenbrief van 5 juli 1551, in één van 1452, en in een andere van
1452 (aanzienlijke goederen, o.m. een hoeve in de Hegge). Ook in een brief van 1470 worden
goederen vermeld van procurator broeder Michael van Keer (o.a. bezittingen aan de Hees), enz.
Willem en Weyn Van der Bruggen, de zonen van Jan Van der Bruggen en Suzanna Yweyns Leest
(dochter van schout Ywanus van Weelde) waren priester in het konvent van Korsendonk anno 1403.
Parochieleven
In de eerste helft van de XIVe eeuw was de pastoor (in de zin van vicarius perpetuus) van Weelde dan
ook een regulier van Averbode, maar vanaf 1348 betaalde de abdij seculiere priesters om te Weelde
de pastorale taken te vervullen. In de loop der jaren ging deze vergoeding weer een beneficie op zich
vormen, waarvan bepaalde personen de materiële voordelen opstreken zonder de verplichtingen die
eraan verbonden waren, waar te nemen. Zo zien we dat in 1399 J.Creyt, die waarschijnlijk aan het
pauselijk hof verbleef, en in het begin van de XVIe eeuw Joannes Huberti van Lommel, aartsdiaken
van de Famenne in het prinsbisdom Luik, "pastoors" van Weelde genoemd worden. Doch de taak van
pastoor lieten zij vervullen door gehuurde priesters: sacerdotes mercenarii of deservitores.
Deze plattelandspriesters die over het algemeen ofwel bezitters waren van niet zo rijk begiftigde
beneficies, ofwel als deservitoren niet erg hoog bezoldigd werden, en die, omdat de seminaries nog
niet bestonden, praktisch geen vorming hadden genoten, vormden een soort van clericaal proletariaat
van betrekkelijk laag intellectueel, spiritueel en moreel peil. Zelfs van de vijf bezitters van het pastoraal
beneficie die ons uit de XVe eeuw bekend zijn, overtraden er twee de celibaatswet. Vijf deservitores
zijn ons uit dezelfde periode bekend. Daarvan leefden er drie in concubinaat. Antonius Block bv. wordt
tussen 1436 en 1446 minstens zesmaal door de aartsdiaken beboet wegens concubinaat met zijn
meid Katharina. Ook een beneficiant van het altaar van de H.Maagd, Lucas Udonis, wordt in het begin
van de XVe eeuw beboet wegens het niet onderhouden van het celibaat. Het bronnenmateriaal zegt
ons weinig over het godsdienstig leven van de mensen van Weelde uit de late Middeleeuwen, maar
men kan wel veronderstellen dat het niet zoveel diepgang gehad zal hebben. Van de priesters die we
zojuist beschreven, kan immers niet erg veel geestelijke leiding uitgegaan zijn. Van de priesters die in
Weelde verbleven, was alleen de deservitor van de kerk belast met de zielzorg en zijn pastoraal
behelsde waarschijnlijk alleen het toedienen van sacramenten, zodat de gelovigen weinig geestelijke
vorming kregen. De andere priesters waren altaristen: hun enige taak bestond in het lezen van (ziele)-