Weelde Toen en Nu - Heemkundekring Nicolaus Poppelius

in de leenregisters van de Soevereine Raad van Brabant. Brieven en titels werden daarbij afgeleverd
en bij elke successie of erfopvolging gebeurde de publicatie met "solemniteit van homagie" of ... met
gepast huldebetoon. Na de hoogmis werd bij de kerken van Weelde, Poppel en Ravels de
inbezitneming afgekondigd in aanwezigheid van schout en schepenen die de rechtsmacht vormden in
de drie dorpen. Molenaars waren leenheren en de eerste leenheer werd aangesteld door Hertog Jan II
van Brabant in 1296. Hertog Jan gaf de twee molens in leen aan Jan De Bie met erfopvolgingsrecht
voor zijn nakomelingen. Het leen verstreek bij de dood van de bezitter.
Molenbezitters en molenpachters
In 1312 werden de molens geërfd door Hendrik de Bie, de zoon van Jan. In 1351 kwam Catharina de
Bie, zuster van Hendrik, in het bezit van 't gemaal. Zij huwde Gijsbrecht Bac van West-Tilburg en in
1374 werd Gijsbrecht vernoemd als molenbezitter. Het geslacht Bac had ook molens in leen in de
omgeving van Tilburg. Afstammelingen van Gijsbrecht Bac of Bax zouden tweehonderd jaar lang het
maalrecht te Weelde blijven bezitten. In 1403 werd Gijsbrecht Bax opgevolgd door zijn zoon Laurens
die "...sanderendags na groet vastelavont" bezit nam van de twee molens. Laurens had geen wettig
nageslacht, -enkel een natuurlijke zoon Johan, en het maalrecht kwam in handen van zijn broer
Nicolaas in 1420. De zoon van deze Nicolaas heette Gijsbrecht en hij volgde zijn vader op. Gijsbrecht
Bax was gehuwd met Margareta Van Kessel uit Boxtel en hun zoon Jonker Laurens verscheen op 11
oktober 1441 op het Weeldse molentoneel.
Vermoedelijk hield de familie Bax zich niet bezig met het ambachtelijk malen want in 1443 was de
windmolen verpacht aan Fiers: "Fierken die molnere..." Laurens Bax splitste in 1472 het bezit van de
twee molens met toestemming van de overheid. Hij verkocht de watermolen van Rovert aan Ausem
Pos, maar er werd niet aan het maalrecht geraakt zodat de inwoners van Ravels, Weelde en Poppel
verplicht waren hun graan op één van de twee molens te laten malen. Laurens Bax had een zoon
Gijsbrecht die in 1498 met het maalrecht werd beleend. Deze Gijsbrecht had geen nageslacht en zijn
broer Laurens kreeg de windmolen van Weelde in leen in 1513. Deze Laurens was uitgeweken naar
Oosterhout bij Breda waar hij Catharina Gijssels huwde. Catharina was de dochter van Jan Gijssels,
schout van Oosterhout. Laurens Bax was heel bemiddeld en kocht in Oosterhout vele onroerende
goederen, werd er eerst schepen en in 1521 schout van Oosterhout. De Weeldse molenbezitter
verbleef zelfs niet eens te Weelde! In 1531 overleed Laurens Bax in Oosterhout en zijn oudste zoon
Jan was de erfopvolger in het molenleen. Amper twee jaar genoot Jan Bax van het maalrecht, want in
1532 stierf ook hij in Oosterhout. De erfopvolgers waren zijn twee onmondige zonen: Jan en Laurens
en ook hun oom Laurens, de broer van hun vader en aan elk van hen kwam één derde van het
maalrecht toe.
Oom Laurens verliet Oosterhout en vestigde zich te Turnhout. Hij pachtte in 1533 de windmolens van
Weelde in de herberg: "Het hert bij Peter Piggen". In feite pachtte hij de 2/3 van het maalrecht vermits
hijzelf reeds 1/3 in handen had. In het Turnhoutse Stadsarchief berust het Weeldse pachtcontract van
1533, we lichtten er de voornaamste bepalingen uit:
- Ingang van het contract met Bamis 1533 voor een termijn van 6 jaar.
- Betaling in Karolusgulden of ander geld van waarde.
- Bovenop de pachtprijs moet jaarlijks aan de weeskinderen Bax drie mud rogge gegeven worden.
- De pacht moet in vier delen betaald worden: "...met corsmis, halfmert, Sint-Jansmisse in de
midzomere en bamis..."
- De molen moet goed onderhouden worden, zodat er geen kosten zijn na de huurperiode. Twee
timmerlieden, aangesteld door de verpachter, zullen bij het ingaan en verstrijken van de pacht, de
molen op de "schuring" controleren en beluisteren.
- Voor elke duim steen, die afgemalen is, zal twee Rijnsgulden aangerekend worden. Indien er meer
molensteen wordt achtergelaten dan er bij het ingaan van de pacht werd verstrekt, wordt naar rata van
twee Rijnsgulden per duim steen, vergoeding betaald door de verpachter.