Weelde Toen en Nu - Heemkundekring Nicolaus Poppelius

horigen behalve tot bescherming, ook tot het voorschieten van kapitaal en levering van zaaigraan
verplicht. Behalve tot het betalen van een cijns, waren de horigen van hun kant ook gehouden tot
diverse andere verplichtingen, o.a. het verrichten van hand- en spandiensten op het vroonhof.
De ontginningen van de 11e tot de 13e eeuw hadden echter een emancipatie uit de horigheid tot
gevolg in die zin dat de horigen vrijgesteld werden van allerlei verplichtingen vnl. van de hand- en
spandiensten. De grootgrondbezitters of grondheren gaven daarom in deze tijd dikwijls het vroonhof in
cijnspacht uit en verkochten of verpachtten de woeste gronden als vroenten aan de dorpen. Door dit
alles was de horigheid in feite veranderd in een erfpacht, terwijl anderzijds de heren opgehouden
hadden bedrijven te exploiteren, om van de renten te leven, die hun heerlijkheid hun opbracht. Het is
deze situatie die we, voor wat Weelde aangaat, aantreffen in de tot ons gekomen cijnsboeken,
waarvan de oudste uit 1340 dateert. Het gaat hier om een cijnsrol van hertogelijke domeinen uit de
streek rond Turnhout. De grondheerlijkheid van Weelde was immers in handen van de hertog van
Brabant. De cijnsrol van 1340 is een lijst van tenurehouders met vermelding van de cijns die zij
jaarlijks op de eerste zondag na Sint-Maarten (11 november) moesten betalen. Achter de namen met
de bedragen vinden we speldeprikken en kruisjes, waardoor aangeduid werd dat de betreffende
tenurehouder zijn pacht voldaan had. Aan het aantal prikken en kruisjes achter elke naam kan men
merken dat het cijnsboek 27 jaar dienst gedaan heeft, dus van 1341 tot 1367. Inderdaad is er in 1368
een nieuw cijnsboek gemaakt. Ondertussen was echter het Land van Turnhout gevormd. Het
cijnsboek van 1368 betreft dan ook de hertogelijke domeinen van deze heerlijkheid, o.a. Poppel en
Weelde (Ravels was een domein van Tongerlo en komt dus voor in de cijnsboeken van deze abdij).
Voor het Land van Turnhout zijn er zo nog een tiental cijnsboeken voor 1600. Terwijl de cijnsrol van
1340 slechts namen van tenurehouders geeft, vinden we in de cijnsboeken vanaf 1368 ook namen
van hoeven en akkers.
De cijnsrol van 1340 is door Dr.Fr.Verbiest integraal uitgegeven. Uit de cijnsboeken zijn door Kanunnik
Jansen uittreksels gepubliceerd, in die zin dat het cijnsboek van 1417 volledig is uitgegeven en uit de
andere is gepubliceerd wat nieuw is t.o.v. dat van 1417. Een nauwgezette studie van alle bewaarde
cijnsboeken (ook van de niet gepubliceerde) met behulp van de toponymie, de genealogie, de
metrologie en de historische cartografie en geografie maakt het misschien mogelijk tenures te
identificeren en na te gaan welke families er gewoond hebben. Rond het hoofddorp en de gehuchten
lagen de woeste gronden, de heiden, die gemeenschappelijk bezit van Poppel en Weelde waren en
die gebruikt werden om vee en schapen te laten weiden en om heideplaggen en turf te steken. De 3
solidi die volgens de verkoopakte jaarlijks voor de vroenten betaald moesten worden, vinden we in de
cijnsboeken alleen in 1417 terug en wel onder nieuwe cijnzen van Weelde. De akkers werden in
Weelde in de late Middeleeuwen en in de Nieuwe Tijd waarschijnlijk bebouwd volgens een of andere
vorm van het drieslagstelsel. Men teelde vooral rogge, daarnaast boekweit en sinds het begin van de
Nieuwe Tijd ook veevoeders. Sinds de 17e eeuw is de aardappel, die in vergelijking met het
roggebrood meer voedsel maar van een mindere kwaliteit bezorgde aan de bevolking, in onze streken
bekend geworden. De veestapel diende voor de mestproduktie en stond dus in functie van de
landbouw. Van de hoeveelheid mest hing af of men de braak kon uitschakelen. Vermoedelijk
verdween de braak bij het begin van de Moderne Tijd. Bij het einde van het Ancien Régime was
alleszins geen braak meer opgenomen in de bedrijfsstelsels die in de Noordantwerpse Kempen
gehanteerd werden.
De tienden op het einde van de 18e eeuw (1772)
De tienden leefden nog steeds voort in de 18e eeuw, en bij verordeningen werd er steeds rekening
mede gehouden. Zelfs in de laatste decennia van deze eeuw werden er bij de verkoop van de
uitgestrekte braaklanden speciale maatregelen getroffen voor tiendeplichtige stukken. In de 13e en
14e eeuw werden zij ingewonnen door de Heren van Weelde. In de 14e eeuw stond de familie De Bie
ze af aan Tongerlo. Deze hebben zeer lang de tienden in handen gehad. Op 18 augustus 1755 werd
door Maria-Theresia aan de kerkmeesters en Heilige-Geestmeesters de machtiging verleend om de
cijnsen, pachten en tienden op te halen. In 1772 ontstonden er moeilijkheden omtrent het opnemen
van nieuwe tienden. Gezien de verordening van 1772 van Maria-Theresia tot het ontginnen van
braakgronden moest er rekening gehouden worden met twee belangrijke feiten. Eerst en vooral
moesten er schikkingen getroffen worden omtrent de gronden die tiendeplichtig waren en nu verkocht
werden. Ten tweede stelde zich het probleem wat er moest gedaan worden met gronden die
voortkwamen uit gerooide kanten en "gevulde grachten", en die behoorden bij reeds ontgonnen
tiendeplichtige stukken. Hierover werd het advies gevraagd van advokaten. Op 10 oktober 1772