Weelde Toen en Nu - Heemkundekring Nicolaus Poppelius

een notarisfunctie vervulde. Twee schepenen traden dan op als getuigen bij het vastleggen van
verkopingen, verhuringen, verpachtingen, afscheidingen, beloften van cijnzen, testamenten, enz. Het
hertogelijk gezag werd in een vrijheid vertegenwoordigd door een schout. Bij de schepenbank trad de
schout op als officier van justitie: hij "maande" de schepenen om recht te spreken, zat het geding voor
en zorgde voor de uitvoering van het vonnis. Aan de schepenbank was nog een andere ambtenaar
verbonden, nl. de secretaris, die de vonnissen en akten van de schepenbank in de schepenregisters
schreef.
Waarschijnlijk is Weelde dus een vrijheid geworden onder de regering van Jan I (1268-1294) of Jan II
(1294-1312). In ieder geval was Weelde op het einde van de 13e eeuw een vrijheid. In de oorkonde
van Jan II voor Jan de Bie uit 1296 (zie bijlage 1 van Hoofdstuk IX) is nog geen sprake van de vrijheid
Weelde. In een andere oorkonde van 1296 stelde Hertog Jan II zijn lieden van Weelde, Poppel en
Ravels vrij van alle lasten en diensten ten behoeve van de dijken van de meierij van Den Bosch, "al de
mensen van Weelde, Poppel en Ravels, die volgens oude gewoonte tot de vierschaar van Weelde
behoren". Uit deze oorkonde, die ook door Grammaye wordt aangehaald en die we hier opnemen in
bijlage 2, leren we dat er te Weelde een vierschaar bestond. Dus waren er schepenen en een
schepenbank, die samen de vrijheid vormden.
Sabben en Steurs hebben een soort van vrijheidskeure gezien in een oorkonde van Hertog Jan II in
verband met dezelfde zaak. In deze oorkonde van Hertog Jan II gedateerd augustus 1307 werden "die
(goede luyden) van Weelde, soe wel die binnen der vrijheit woonen als inde gebeurte van Ravels
ende Poppel, die gewoonlijk sijn tot Weelde te rade ende te recht te commen" vrijgesteld van werken
aan de vestingen van Antwerpen en aan de dijken in de Meierij van Den Bosch en werden hun
verplichtingen tegenover de hertog beperkt tot het onderhouden van de Rovertse brug en de
krijgsdienst. De interpretatie van dit document als een vrijheidskeure stuit echter op heel wat
bedenkingen. Als een vrijheid tot stand kwam door de inwoners van een bepaald gebied vrij te stellen
van de lasten van de horigheid, nl. van hand- en spandiensten, dan moet men zeggen dat de
oorkonde van 1307 (zie bijlage 3) niet beschouwd kan worden als een vrijheidskeure, die bijdroeg in
het wordingsproces van zo'n vrijheid of de typische privileges van die vrijheid bevestigde. Immers, de
lasten waarvan de hertog in 1307 vrijstelling gaf, waren geen hand- en spandiensten voor de
grondheer, maar veeleer bijdragen in werken van algemeen nut. Bovendien werd het privilege niet
alleen geschonken aan de inwoners van de vrijheid Weelde, maar ook aan die van de gebuurten of
dorpen Poppel en Ravels. Wat er ook van zij, alleszins blijkt uit de oorkonden van 1296 en 1307 het
bestaan van de vrijheid Weelde. Ook wordt de indruk gewekt, dat Poppel en Ravels, die blijkens de
oorkonde van 1296 voor Jan de Bie onderworpen waren, aan dezelfde seigneurie bannale (o.a. het
maalrecht) als Weelde, ook op een of andere wijze deelden in de privileges van de vrijheid Weelde.
Poppel en Weelde waren bovendien nog inzake rechtspraak met de vrijheid Weelde verbonden. De
oudste vermelding van de Weeldse schepenbank vinden we in 1316, maar naar alle waarschijnlijkheid
dateert ze uit de tijd dat Weelde de titel van vrijheid kreeg, dus uit de 13e eeuw. We kennen slechts
enkele schepenen uit de 14e eeuw: in 1316 worden Petrus Van der Mere en Helyas zoon van
Goswinus vernoemd, in 1337 Theodericus dictus Liper en Jacobus Van der Mere. In een akte van
1347 worden de zeven schepenen van de vrijheid Weelde genoemd. Het zijn: Jacobus Van der Mere,
Godevart de Deckere, Peter Elyaes, Jan Tiels, Ween Beys, Dideric Van der Mere en Jan Van den
Vorst. De Weeldse schepenbank sprak recht volgens de costumen van Antwerpen. Weelde genoot
dus o.a. inzake rechtsprocedure (beperking van godsoordelen en foltering) en erfenisrecht (meer
gelijkheid tussen man en vrouw en tussen wettige en natuurlijke kinderen) van de voordelen van het
stadsrecht en ging ten hoofde en in appel voor de schepenbank van Antwerpen. Het geslacht Van den
Nieuwenhuysen heeft in de 15e en 16e eeuw de vrijheid Weelde van schouten voorzien, terwijl vele
leden van het geslacht Lemmens in de 17e eeuw de functie van secretaris hebben vervuld.
Onder het ressort van de schepenbank van Weelde hoorden behalve het grondgebied van de vrijheid
ook de dorpen Poppel en Ravels. In de oorkonde van 1296 voor Jan de Bie is er sprake van de
"ennige van Weelde". Een oorkonde van rond 1600 zegt over deze "ennige" het volgende: "Secundo
blijckt uytten voors. brief dat 't voors. gemael is uytgegeven voor de geheele eeninghe van Weelde,
dat is voor alle de dorpen, gehuchten oft plaetsen die onder Weelde sijn vereenicht oft daeronder
resorteren, te weten in regard van bancke, namentelijck de Vrijheyt van Welde mette dorpen van
Ravels en Poppel die van over honderden jaeren altijt in eene bancke, jurisdictie en justicie sijn
vereenicht geweest".