Weelde Toen en Nu - Heemkundekring Nicolaus Poppelius

de Heilige Geesttafel. Op 30 januari 1528 stichtte Mathijs Peter Sijmons, genaamd Smekens,
verschillende renten op zijn goederen ten voordele van de tafel. Op 30 september 1551 stichtte een
zekere Sijmons verschillende renten op zijn goederen ten laste van "Jannen Mierdmans, die men heyt
van Aerl". Dit alles ten voordele van de Heilige-Geesttafel, de kerk en de pastoor. Een soort boete kon
ook wel eens in het voordeel van de tafel uitvallen. Zo lezen wij op 15 januari 1524 dat, als de
beneficiant van de Sint-Jorisgilde niet aan zijn residentieplicht voldeed en "niet wettelijk belet zijnde
zal veronachtzamen die misse te celebreren, hij alsdan zal gehouden zijn te betalen twee en halve
stuiver te verkeeren tot profijt van het fabriek ende van de Arme-Tafel. Ende ingeval van gene
personale residentie dat alsdan de kerk en de Arme-Tafel meester desselfs emolumenten zullen
trekken mits de conditie dat zij voor den geannecteerden last zullen gehouden zijn te zorgen". In 1649
wordt vermeld dat haar geld naast dat van de kerk en de Sint-Janskapel gebruikt werd voor het gieten
van vier klokken te Weelde. Haar aanzien blijkt uit het feit dat de Heilige-Geestmeesters steeds
worden genoemd bij de aanhef van de supplieken, die Weelde tot zijn Heren richt.
De parochie van St.-Jan
De stichting
De St.-Janskapel werd gesticht in de veertiende eeuw. Waarschijnlijk had zich de Straat in de eeuwen
daarvoor, een periode van grote bevolkingstoename in gans West-Europa en derhalve ook van
ontginningen, ontwikkeld tot een gehucht dat de kern rond de parochiekerk in belangrijkheid
nabijkwam. Toen speelde zich in Weelde hetzelfde scenario af als in vele andere parochies waarin
tijdens deze periode van agrarische expansie (11e tot begin 14e eeuw) op enige afstand van de
parochiekerk een nieuwe wijk tot ontwikkeling was gekomen. De inwoners van de Straat kloegen bij
de bisschop en de deken dat het voor hen vooral in de winter praktisch onmogelijk was de goddelijke
diensten bij te wonen, gezien de grote afstand tot de parochiekerk. Zij stelden aan de bisschop voor in
de Straat een kapel te stichten, waarin zij mis zouden kunnen horen. Aan deze kapel zou een kerkhof
verbonden zijn maar geen zielzorg.
De bisschop van Luik, Engelbertus, kwam aan de wensen van de inwoners van Weelde-Straat
tegemoet. Met het oog op de verbreiding van de goddelijke diensten en ter bevordering van het heil
van de gelovigen, gaf hij op 25 maart 1347 de toelating een kapel op te richten in de Straat. Voorlopig
moesten de inwoners van de Straat op eigen kosten in het levensonderhoud voorzien van de
Mercenarius, de priester die de kapel zou bedienen en die telkens maar voor een jaar benoemd zou
worden. Wanneer iemand bereid gevonden zou worden om de kapel te doteren (bv. door er een stuk
land aan te schenken) zou er een priester vast aan verbonden worden. Het recht om een priester ter
benoeming tot kapelaan in de Straat aan de bisschop voor te dragen werd toegekend aan de pastoor
van St.-Michiel. De pastoors van de parochies waarin kapellen met zondagsmis opgericht werden,
waren dikwijls bevreesd dat zij een gedeelte van hun parochianen (en de inkomsten die ze
opbrachten) aan die kapel zouden kwijtspelen. In de akte van 1347 werden de rechten van de pastoor
van St.-Michiel gegarandeerd. De bepaling dat de kapelaan alleen mis zou lezen, geen sacramenten
zou toedienen en geen zielelast zou dragen, had als doel de pastorale activiteiten waar iets extra's
aan verdiend was voor de pastoor van St.-Michiel te reserveren: nl. doopsel, huwelijk en begrafenis,
zelfs het H.Oliesel en de biecht. Voor dit alles moesten de gelovigen de zgn. Jura Stolae betalen. In
de akte van 1347 was uitdrukkelijk gestipuleerd dat op het kerkhof van de kapel niet begraven mocht
worden zonder de toelating van de pastoor van St.-Michiel. De oprichting van de Kapel in de Straat
gebeurde onder voorwaarde dat Jan Van Leuven, abt van Averbode en bezitter van het pastoraal
beneficie van St.-Michiel, en Walter de Hoevis, de norbertijn van Averbode die op dat ogenblik de St.-
Michielskerk bediende, hun instemming gaven. In de abdij van Averbode is samen met de
stichtingsakte van 1347 nog een brief bewaard van enkele jaren later, nl. van 1350. Hierin bevestigt
Hendrik van Gierle, een seculier priester die op kosten van Averbode de St.-Michielskerk bediende,
ook namens zijn opvolgers dat hij het bestaan van de St.-Janskapel ten eeuwigen dage zou erkennen.
De gotische kapel
Of er nu na de oprichting van de kapel in de Straat regelmatig mis werd gelezen, zodat de inwoners
van het gehucht de kans hadden korter bij huis hun zondagsplicht te vervullen, weten we niet. Het
duurde meer dan een eeuw voor er in de bewaarde documenten nog eens sprake is van de kapel in
de Straat. Ze duikt terug op in de 15e en 16e eeuwse administratieve registers van het prinsbisdom