28.01.2015 Views

diccionario quechua cusco - ILLA

diccionario quechua cusco - ILLA

diccionario quechua cusco - ILLA

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

SIMI TAQE ◄●► 248<br />

Asnaq unu: agua abombada. || Pukyu<br />

unu: agua de manantial. || Mayu unu:<br />

aguado río. || Para unu: agua de<br />

lluvia. || Pe.Anc: Pe.Caj: Pe.S.Mar:<br />

yaku. Pe.Aya: unu, yaku. Arg: Bol:<br />

yaku, unu. Ec: yaku.<br />

aguado,–da. adj. Q'alti, chirli.<br />

aguanoso,–sa. adj. Yakula. Arg: yakuylu.<br />

aguar. v. Chirliyachiy, seqwiy.<br />

aguatero,–ra. s. adj. Unu rakiq.<br />

águila. s. Zool. (falcónida sp). Anka. Bol:<br />

paka.<br />

aguja. s. Yawri. Neol. akwa.<br />

agujereado,–da. adj. Toqosqa.<br />

agujerearse. v. Toqokuy.<br />

agujero. s. Toqo, husk'u. Ec: jutku.<br />

agusanar. v. Kuniy.<br />

agusanarse. v. Kuruyay.<br />

ahijado,–da. s. Neol. Marq'asqa.<br />

ahogado,–da. s. Heq'epasqa.<br />

ahogar. v. Heq'epay, heq'epachiy.<br />

ahogarse. v. Heq'epay.<br />

ahondar. v. P'ukruchay, ukhuchay.<br />

ahora. adv. Kunan.<br />

ahora mismo. adv. Kunan pacha.<br />

ahorcado,–da. adj. Seq'osqa.<br />

ahorcador. s. adj. Juris. Seq'oq.<br />

ahorcar. v. Seq'oy.<br />

ahorcarse. v. Seq'okuy.<br />

ahorrar. v. Econ. Musikuy.<br />

ajiaco. s. Hayachiku.<br />

ajustar. v. Mat'iy, ñup'uy. Pe.Caj:<br />

kitrkichiy. Pe.S.Mar: watay<br />

paktachiy. Arg: ñitiy. Bol: tituchay.<br />

ajustar repetidamente. v. Mat'ipayay.<br />

ajustarse. v. Ñit'inakuy, mat'inakuy.<br />

ajusticiar. v. Juris. Taripay.<br />

ala. s. Zool. Raphra.<br />

a la carrera. adv. Phawaylla.<br />

alacrán. s. Zool. (brachitos ternus<br />

andinus Chamberlain). Sirara, atoq<br />

sirara.<br />

alado,–da. adj. Raphrayoq. Arg: likrayoj.<br />

alancear. v. Chukiy.<br />

alancearse. v. Chukinakuy.<br />

alardear. v. Llaqlay.<br />

alargador,–ra. adj. Suniyachiq.<br />

alargar. v. Sunichay. || Un objeto:<br />

suyt'uchay.<br />

alargarse. v. Suniyay, chutarikuy.<br />

albañil. s. Arq. Perqay kamayoq, perqaq.<br />

Bol: pirqakamayoj, pirkaj.<br />

albergarse. v. Qorpachakuy.<br />

albergue. s. Qorpawasi.<br />

albo,–ba. adj. Yuraq.<br />

albor. s. Yuraq kay.<br />

alborada. s. Pacha illariy.<br />

alborear. v. Achikyay, pacha illariy,<br />

pacha paqariy. Pe.Anc: waraq.<br />

Pe.Aya: pachachiyay, pajarimuy,<br />

wachimuy, illariy. Pe.Caj: achijyay.<br />

alborotador,–ra. adj. Ch'aqwaq,<br />

ch'aqwaku. takuriq. Bol: t'uki,<br />

ch'ajwilli.<br />

alborotar. v. Ch'aqway, takuriy. Bol:<br />

rukyay.<br />

alboroto. s. Ch'aqwa.<br />

alborozarse. v. Kusikuy, chamay,<br />

chamakuy. Pe.Aya: jachukuy,<br />

kusikuy.<br />

alborozo. s. Kusi, chama Pe.Aya: jochu,<br />

kusinchay.<br />

alcahuete,–ta. adj. Kachapuri.<br />

alcanzar. v. Con la mano: Aypay. ||<br />

Alcanzarse: haywanakuy. || Dar.<br />

alcance: taripay. Pe.Aya: aypay.<br />

alcohólico,–ca. adj. Machaq. T'iyuq.<br />

alcoholizados–da. adj. Tiyusqa.<br />

aldea. s. Hallka.<br />

alegoría de la muerte. s. Karka,<br />

karkancha.<br />

alegrar. v. Kusichiy.<br />

alegrarse. v. Kusikuy, chamakuy.<br />

alegremente. adv. Kusi kusilla.<br />

alegría. s. Kusi.<br />

aletear. v. Raphaphapay. Pe.Anc:<br />

parpariy, pariy. Pe.Jun: latatatay. Bol:<br />

p'atpay, pharaqey.<br />

alfarero,–ra. s. Sañu kamayoq, sañaq.<br />

alfombra. s. Qonpi. Ec: kunpi.<br />

alga. s. Bot. Llulluch'a, qochayuyu,<br />

llach'o, laqo. || De río: mayulaqo. || De<br />

lago: qocha laqo.<br />

algodón. s. Bot. (gossipium sp). Anpi,<br />

utkhu. Pe.Aya: utku.<br />

alguien. pron. Pillapas.<br />

algún. adj. Wakin.<br />

aligerar el peso. v. Chhallayachiy.<br />

alimentar. v. Mikhuchiy.<br />

alimentarse. v. Mikhuy.<br />

alineado,–da. adj. Sinrisqa.<br />

alinead or,–ra. s. adj. Sinreq.<br />

alinear. v. Sinriy.<br />

alma. s. Psic. Rel. Nuna.<br />

almacén. s. Econ. Qolqa. Bol: qollqa.<br />

almacigo. s. Agr. Wanpal.<br />

almilla. s. Tex. Unkuchana.<br />

almohada. s. Sawna.<br />

almorrana. s. Med. Oqoti onqoy.<br />

alocarse. v. Loqheyay, waq'ayay.<br />

alojamiento. s. Tanpu, qorpa wasi.<br />

alojarse. v. Qorpachakuy.<br />

a lo largo. adv. Wak'anpamanta.<br />

alpaca. s. Zool. (lama, pacos linneo).<br />

Alpaka, paqocha, paqo. Bol: Ec:<br />

allpaka.<br />

al revés. adv. T'ikranpamanta.<br />

alquiler de casa. s. Neol. Wasi killa.<br />

altanero,–ra. adj. Apuskachaq.<br />

alternar, relevar. v. Ch'ullanay.<br />

alternarse. v. Muyunakuy, mit'anakuy.<br />

alucinación. s. Psic. Llachi.<br />

alumbrado,–da. adj. s. K'anchasqa.<br />

alumbramiento. s. Med. Wachakuy.<br />

alumbrar. v. Wachakuy.<br />

alumno. s. Yachaq.<br />

aluvión. s. Lloqlla. Erróneamente wayku<br />

o wayko.<br />

amanecer. s. Pacha illariy, paqariy, pacha<br />

achikyay, p'unchayay. Pe.Anc: waray,<br />

waraq. Pe.Aya: pachapaqari, paqariy.<br />

Pe.Caj: achikyay. Pe.Jun: wálay.<br />

Pe.S.Mar: pakariy, punchawyay. Ec:<br />

pakarina, p'unllayana, punchayana.<br />

a manos llenas. adv. Maki hunt'a.<br />

amante. adj. Waylluq, munaq, luluq.<br />

amar. v. Waylluy, munay, munakuy,<br />

luluy.<br />

amarse. v. Wayllunakuy, munanakuy,<br />

lulunakuy.<br />

amargo. adj. Haqya, k'arku, qhatqe.<br />

Pe.Aya: jania. Pe.Jun: traktra.<br />

Pe.S.Mar: hayak. Bol: pushqo. Ec:<br />

pushku, askak.<br />

amarillear. v. Q'elluyay. Pe.Aya:<br />

jelluyay. Ec: killuyay.<br />

amarillo,–lla. adj. Q'ello. Pe.Anc:<br />

qarwash, qallwash. Pe.Aya: jellu,<br />

qellu. Pe.Caj: qarwa. Pe.Jun: tunqush.<br />

Pe.S.Mar: killu. Arg: kellu. Bol: qellu.<br />

Ec: killu, jillu.<br />

amarrado,–da. adj. Watasqa.<br />

amarrador. adj. Wataq.<br />

amarrar. v. Watay.<br />

amarrarse. v. Watakuy, watuchakuy.<br />

amarrejo, nudos en la soga. s. Qhopo<br />

qhopo.<br />

amartajado. p. Saqtasqa.<br />

amartajamiento. s. Saqta<br />

amasamiento. s. Q'apiq'api.<br />

amasar. v. Q'apiy, masay, t'aqllay.<br />

Ambato. s. Geog. Hanp'atu: sapo.<br />

Departamento de la provincia de<br />

Catamarca, Argentina. || Cantón de la<br />

provincia de Tucurahua, Ecuador.<br />

amenaza. s. Manchachi.<br />

amenazar. v. Manchachiy.<br />

a menudo. adv. Ñataq.<br />

amestizan. v. Neol. Mistiyay.<br />

amestizarse. v. Neot. Mistichakuy.<br />

amiga del varón. Yanasa (amante).<br />

amiga querida. Yanasi. (amante).<br />

amígdalas. s. Anat. Amuqlli.<br />

amigdalitis. s. Med. Amuqlli onqoy.<br />

amigo. s. Reqsisqa.<br />

amistar. v. Rimanakuy, allipunakuy. Bol:<br />

atillchanakuy.<br />

amnesia. s. Psic. Qonqali kay.<br />

a modo de. adv. Tunpan.<br />

amogotarse. v. Qhopuchakuy, qhopoyay.<br />

amonestación. s. Siminchakuy,<br />

simichakuy, anyay, phiñakuy.<br />

amonestar. v. Anyay, siminchay. ||<br />

Recíprocamente: anyanakuy.<br />

amontonar. v. (apilonar). Rawkhay,<br />

tawqay. || Productos: qotoy. Pe.Aya:<br />

tawkay. Pe.Caj: qotoy. Pe.Jun: qutuy,<br />

shantoy. Pe.S.Mar: patachay,<br />

tantachiy, shuntuy. Bol: rawkay,<br />

tawqay.<br />

amor. s. Munasqa, wayllusqa. fig: urpi<br />

sonqo: palomita del corazón,<br />

amorcito.<br />

amoratado,–da. s. Med. Equimosis.<br />

q'oyosqa. Pe.Aya: qoyuska. Ec: kuyu.<br />

amoratan v. Med. Producir equimosis:<br />

Q'oyuchiy, kulliyachiy, saniyachiy.<br />

amoroso,–sa. adj. khuyaq, khuyakuq,<br />

munaq, munakuq.<br />

Ampato. s. Geog. Hanp'atu: sapo.<br />

Nevado y volcán apagado, a 6,320<br />

m.s.n.m., ubicado en la provincia de<br />

Caylloma, Arequipa, Perú.<br />

ampolla. s. Med. Supullo, phusullo,<br />

supullusqa, phusullusqa. Pe.Aya:<br />

pusullu. Pe.Jun: pushilu.<br />

ampollarse. v. Phusulluy, phusullukuy,<br />

supulluy.<br />

amputar. s. Med. Wit'uy, willuy. || La<br />

pierna: chakinnay. || La mano:<br />

makinnay.<br />

amuleto. s. Khaya, qonupa, enqaychu,<br />

eqeqo. || Qhapa: amuleto de

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!