diccionario quechua cusco - ILLA
diccionario quechua cusco - ILLA
diccionario quechua cusco - ILLA
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
SIMI TAQE ◄●► 248<br />
Asnaq unu: agua abombada. || Pukyu<br />
unu: agua de manantial. || Mayu unu:<br />
aguado río. || Para unu: agua de<br />
lluvia. || Pe.Anc: Pe.Caj: Pe.S.Mar:<br />
yaku. Pe.Aya: unu, yaku. Arg: Bol:<br />
yaku, unu. Ec: yaku.<br />
aguado,–da. adj. Q'alti, chirli.<br />
aguanoso,–sa. adj. Yakula. Arg: yakuylu.<br />
aguar. v. Chirliyachiy, seqwiy.<br />
aguatero,–ra. s. adj. Unu rakiq.<br />
águila. s. Zool. (falcónida sp). Anka. Bol:<br />
paka.<br />
aguja. s. Yawri. Neol. akwa.<br />
agujereado,–da. adj. Toqosqa.<br />
agujerearse. v. Toqokuy.<br />
agujero. s. Toqo, husk'u. Ec: jutku.<br />
agusanar. v. Kuniy.<br />
agusanarse. v. Kuruyay.<br />
ahijado,–da. s. Neol. Marq'asqa.<br />
ahogado,–da. s. Heq'epasqa.<br />
ahogar. v. Heq'epay, heq'epachiy.<br />
ahogarse. v. Heq'epay.<br />
ahondar. v. P'ukruchay, ukhuchay.<br />
ahora. adv. Kunan.<br />
ahora mismo. adv. Kunan pacha.<br />
ahorcado,–da. adj. Seq'osqa.<br />
ahorcador. s. adj. Juris. Seq'oq.<br />
ahorcar. v. Seq'oy.<br />
ahorcarse. v. Seq'okuy.<br />
ahorrar. v. Econ. Musikuy.<br />
ajiaco. s. Hayachiku.<br />
ajustar. v. Mat'iy, ñup'uy. Pe.Caj:<br />
kitrkichiy. Pe.S.Mar: watay<br />
paktachiy. Arg: ñitiy. Bol: tituchay.<br />
ajustar repetidamente. v. Mat'ipayay.<br />
ajustarse. v. Ñit'inakuy, mat'inakuy.<br />
ajusticiar. v. Juris. Taripay.<br />
ala. s. Zool. Raphra.<br />
a la carrera. adv. Phawaylla.<br />
alacrán. s. Zool. (brachitos ternus<br />
andinus Chamberlain). Sirara, atoq<br />
sirara.<br />
alado,–da. adj. Raphrayoq. Arg: likrayoj.<br />
alancear. v. Chukiy.<br />
alancearse. v. Chukinakuy.<br />
alardear. v. Llaqlay.<br />
alargador,–ra. adj. Suniyachiq.<br />
alargar. v. Sunichay. || Un objeto:<br />
suyt'uchay.<br />
alargarse. v. Suniyay, chutarikuy.<br />
albañil. s. Arq. Perqay kamayoq, perqaq.<br />
Bol: pirqakamayoj, pirkaj.<br />
albergarse. v. Qorpachakuy.<br />
albergue. s. Qorpawasi.<br />
albo,–ba. adj. Yuraq.<br />
albor. s. Yuraq kay.<br />
alborada. s. Pacha illariy.<br />
alborear. v. Achikyay, pacha illariy,<br />
pacha paqariy. Pe.Anc: waraq.<br />
Pe.Aya: pachachiyay, pajarimuy,<br />
wachimuy, illariy. Pe.Caj: achijyay.<br />
alborotador,–ra. adj. Ch'aqwaq,<br />
ch'aqwaku. takuriq. Bol: t'uki,<br />
ch'ajwilli.<br />
alborotar. v. Ch'aqway, takuriy. Bol:<br />
rukyay.<br />
alboroto. s. Ch'aqwa.<br />
alborozarse. v. Kusikuy, chamay,<br />
chamakuy. Pe.Aya: jachukuy,<br />
kusikuy.<br />
alborozo. s. Kusi, chama Pe.Aya: jochu,<br />
kusinchay.<br />
alcahuete,–ta. adj. Kachapuri.<br />
alcanzar. v. Con la mano: Aypay. ||<br />
Alcanzarse: haywanakuy. || Dar.<br />
alcance: taripay. Pe.Aya: aypay.<br />
alcohólico,–ca. adj. Machaq. T'iyuq.<br />
alcoholizados–da. adj. Tiyusqa.<br />
aldea. s. Hallka.<br />
alegoría de la muerte. s. Karka,<br />
karkancha.<br />
alegrar. v. Kusichiy.<br />
alegrarse. v. Kusikuy, chamakuy.<br />
alegremente. adv. Kusi kusilla.<br />
alegría. s. Kusi.<br />
aletear. v. Raphaphapay. Pe.Anc:<br />
parpariy, pariy. Pe.Jun: latatatay. Bol:<br />
p'atpay, pharaqey.<br />
alfarero,–ra. s. Sañu kamayoq, sañaq.<br />
alfombra. s. Qonpi. Ec: kunpi.<br />
alga. s. Bot. Llulluch'a, qochayuyu,<br />
llach'o, laqo. || De río: mayulaqo. || De<br />
lago: qocha laqo.<br />
algodón. s. Bot. (gossipium sp). Anpi,<br />
utkhu. Pe.Aya: utku.<br />
alguien. pron. Pillapas.<br />
algún. adj. Wakin.<br />
aligerar el peso. v. Chhallayachiy.<br />
alimentar. v. Mikhuchiy.<br />
alimentarse. v. Mikhuy.<br />
alineado,–da. adj. Sinrisqa.<br />
alinead or,–ra. s. adj. Sinreq.<br />
alinear. v. Sinriy.<br />
alma. s. Psic. Rel. Nuna.<br />
almacén. s. Econ. Qolqa. Bol: qollqa.<br />
almacigo. s. Agr. Wanpal.<br />
almilla. s. Tex. Unkuchana.<br />
almohada. s. Sawna.<br />
almorrana. s. Med. Oqoti onqoy.<br />
alocarse. v. Loqheyay, waq'ayay.<br />
alojamiento. s. Tanpu, qorpa wasi.<br />
alojarse. v. Qorpachakuy.<br />
a lo largo. adv. Wak'anpamanta.<br />
alpaca. s. Zool. (lama, pacos linneo).<br />
Alpaka, paqocha, paqo. Bol: Ec:<br />
allpaka.<br />
al revés. adv. T'ikranpamanta.<br />
alquiler de casa. s. Neol. Wasi killa.<br />
altanero,–ra. adj. Apuskachaq.<br />
alternar, relevar. v. Ch'ullanay.<br />
alternarse. v. Muyunakuy, mit'anakuy.<br />
alucinación. s. Psic. Llachi.<br />
alumbrado,–da. adj. s. K'anchasqa.<br />
alumbramiento. s. Med. Wachakuy.<br />
alumbrar. v. Wachakuy.<br />
alumno. s. Yachaq.<br />
aluvión. s. Lloqlla. Erróneamente wayku<br />
o wayko.<br />
amanecer. s. Pacha illariy, paqariy, pacha<br />
achikyay, p'unchayay. Pe.Anc: waray,<br />
waraq. Pe.Aya: pachapaqari, paqariy.<br />
Pe.Caj: achikyay. Pe.Jun: wálay.<br />
Pe.S.Mar: pakariy, punchawyay. Ec:<br />
pakarina, p'unllayana, punchayana.<br />
a manos llenas. adv. Maki hunt'a.<br />
amante. adj. Waylluq, munaq, luluq.<br />
amar. v. Waylluy, munay, munakuy,<br />
luluy.<br />
amarse. v. Wayllunakuy, munanakuy,<br />
lulunakuy.<br />
amargo. adj. Haqya, k'arku, qhatqe.<br />
Pe.Aya: jania. Pe.Jun: traktra.<br />
Pe.S.Mar: hayak. Bol: pushqo. Ec:<br />
pushku, askak.<br />
amarillear. v. Q'elluyay. Pe.Aya:<br />
jelluyay. Ec: killuyay.<br />
amarillo,–lla. adj. Q'ello. Pe.Anc:<br />
qarwash, qallwash. Pe.Aya: jellu,<br />
qellu. Pe.Caj: qarwa. Pe.Jun: tunqush.<br />
Pe.S.Mar: killu. Arg: kellu. Bol: qellu.<br />
Ec: killu, jillu.<br />
amarrado,–da. adj. Watasqa.<br />
amarrador. adj. Wataq.<br />
amarrar. v. Watay.<br />
amarrarse. v. Watakuy, watuchakuy.<br />
amarrejo, nudos en la soga. s. Qhopo<br />
qhopo.<br />
amartajado. p. Saqtasqa.<br />
amartajamiento. s. Saqta<br />
amasamiento. s. Q'apiq'api.<br />
amasar. v. Q'apiy, masay, t'aqllay.<br />
Ambato. s. Geog. Hanp'atu: sapo.<br />
Departamento de la provincia de<br />
Catamarca, Argentina. || Cantón de la<br />
provincia de Tucurahua, Ecuador.<br />
amenaza. s. Manchachi.<br />
amenazar. v. Manchachiy.<br />
a menudo. adv. Ñataq.<br />
amestizan. v. Neol. Mistiyay.<br />
amestizarse. v. Neot. Mistichakuy.<br />
amiga del varón. Yanasa (amante).<br />
amiga querida. Yanasi. (amante).<br />
amígdalas. s. Anat. Amuqlli.<br />
amigdalitis. s. Med. Amuqlli onqoy.<br />
amigo. s. Reqsisqa.<br />
amistar. v. Rimanakuy, allipunakuy. Bol:<br />
atillchanakuy.<br />
amnesia. s. Psic. Qonqali kay.<br />
a modo de. adv. Tunpan.<br />
amogotarse. v. Qhopuchakuy, qhopoyay.<br />
amonestación. s. Siminchakuy,<br />
simichakuy, anyay, phiñakuy.<br />
amonestar. v. Anyay, siminchay. ||<br />
Recíprocamente: anyanakuy.<br />
amontonar. v. (apilonar). Rawkhay,<br />
tawqay. || Productos: qotoy. Pe.Aya:<br />
tawkay. Pe.Caj: qotoy. Pe.Jun: qutuy,<br />
shantoy. Pe.S.Mar: patachay,<br />
tantachiy, shuntuy. Bol: rawkay,<br />
tawqay.<br />
amor. s. Munasqa, wayllusqa. fig: urpi<br />
sonqo: palomita del corazón,<br />
amorcito.<br />
amoratado,–da. s. Med. Equimosis.<br />
q'oyosqa. Pe.Aya: qoyuska. Ec: kuyu.<br />
amoratan v. Med. Producir equimosis:<br />
Q'oyuchiy, kulliyachiy, saniyachiy.<br />
amoroso,–sa. adj. khuyaq, khuyakuq,<br />
munaq, munakuq.<br />
Ampato. s. Geog. Hanp'atu: sapo.<br />
Nevado y volcán apagado, a 6,320<br />
m.s.n.m., ubicado en la provincia de<br />
Caylloma, Arequipa, Perú.<br />
ampolla. s. Med. Supullo, phusullo,<br />
supullusqa, phusullusqa. Pe.Aya:<br />
pusullu. Pe.Jun: pushilu.<br />
ampollarse. v. Phusulluy, phusullukuy,<br />
supulluy.<br />
amputar. s. Med. Wit'uy, willuy. || La<br />
pierna: chakinnay. || La mano:<br />
makinnay.<br />
amuleto. s. Khaya, qonupa, enqaychu,<br />
eqeqo. || Qhapa: amuleto de