diccionario quechua cusco - ILLA
diccionario quechua cusco - ILLA
diccionario quechua cusco - ILLA
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
SIMI TAQE ◄●► 276<br />
mofa. s. Qellma.<br />
mojable. adj. Ch'aranchana,<br />
ch'aranchakuq, apichana.<br />
mojado,–da. adj. Ch'aranchasqa,<br />
apichasqa.<br />
mojador,–ra. adj. s. Ch'aranchaq,<br />
apichaq.<br />
mojar. v. Apichay, ch'aranchay.<br />
mojinete. s. Arq. Wankari, Bol: qawima.<br />
moledor. adj. s. Kutana. || Kutaq: el que<br />
muele.<br />
moler. v. Kutay, ñut'uy, lleqwiy.<br />
momentáneo. adv. Hayrilla.<br />
momento. adv. Hayrilla, tuylla, asniq.<br />
moneda. s. Neol. Qolqe.<br />
momia. s. Munaw.<br />
mono. s. Zool. (platirrino sp). K'usillu,<br />
wititi, miku, chipi. || Mono araña<br />
(ateles paniscus chanek Humbolt):<br />
qhanpu k'usillu, uru k'usillu,<br />
makisapa. || Mono aullador: q'oto<br />
k'usillu (alouata seniculus Linneo).<br />
montaña. s. Geog. Orqo. Pe.Aya: orqu.<br />
Pe.Jun: ulku. Bol: urqo. Ec: sacha<br />
urku, hatun urku.<br />
montar. v. Phakachakuy.<br />
montón. s. Tawqa, qoto, suru, waru.<br />
moral. s. Allin apakuy, allin kawsay.<br />
moraya. s. Muraya. Obs. es incorrecto<br />
usar el término «chuño blanco», por<br />
éste.<br />
morcilla. s. Lunkanas.<br />
mordedor,–ra. v. Qhamusaq, kaniq.<br />
morder. v. Khamuy, p'atay, khachuy,<br />
khankiy.<br />
mordible. adj. Khachuna.<br />
mordida. adj. Khachuy, khankiy.<br />
mordisco. s. Khamu, khachu.<br />
mordisqueado,–da. adj. Khachu khachu.<br />
mordisquear. v. Khachupayay.<br />
moretón. s. Q'oyo. Pe.Aya: joyo, qoyo.<br />
Ec: kuyu.<br />
moribundo,–da. adj. Wañunayaq.<br />
morir. v. Wañuy.<br />
mortaja. s. Ayap'acha, ayaq unkun.<br />
mortal. adj. Wañuq.<br />
mortero. s. Kutana, maran.<br />
mosca. s. Zool. Ch'uspi. Arg: chuspi. Ec:<br />
chuspi.<br />
moscardón. s. Zool. Wayronqo.<br />
moscón. s. Zool. (dipterasarco– phagida<br />
Linneo). Ch'iririnka.<br />
mosqueado,–da. adj. Ch'uspiyasqa.<br />
mosquearse. v. Ch'uspiyay.<br />
mosto. s. Warapu, upi.<br />
mostrar. v. Rikuchiy, qhawachiy.<br />
mostrarse. v. Rikuchikuy, rikuchinakuy,<br />
qhawachinakuy.<br />
mostrenco,–ca. adj. Chanchaku,<br />
purinkichu. fam: wayra chaki.<br />
mote. s. Mut'i, mot'e. || Mote de habas:<br />
phuspu.<br />
moteado,–da. adj. Alqa, ch'eqchi, muru,<br />
saqsa.<br />
motivador. s. Raykuq.<br />
motoso,–sa. adj. Morq'a, qholmo.<br />
mover. v. Kuyuchiy, kuyuy.<br />
movible. adj. Kuyoq.<br />
moza. adj. Sipas. || despectivo: p'asña.<br />
muñeca. s. T'eqe wawa.<br />
muchedumbre. s. Runa runa.<br />
mucho. adj. Askha, sinchi, chay chika,<br />
ancha.<br />
mudo,–da. adj. Amu, urpa. Pe.Aya:<br />
jamu. Pe.S.Mar: laya. Arg: mana<br />
rimaq, upalla. Ec: upa upa shimi.<br />
muela. s. Anat. Waqoro.<br />
muerte. s. Wañuy p'uchukay.<br />
mugre. s. Khacha, qhelli, kharka.<br />
mugriento,–ta. adj. Kharka.<br />
mujer. s. Warmi. || Madre: mama. ||<br />
Señora: qoya. || Anciana: paya. ||<br />
Joven: sipas. || Matrona: t'alla. ||<br />
Conviviente: salla.<br />
mujeriego. adj. Warminiru, warminchu,<br />
warmi sonq'o, warmiskiru.<br />
mundano,–na. adj. Makuti.<br />
mundo. s. Pacha, kay pacha.<br />
muñeca de trapo. s. T'eqe wawa.<br />
murciélago. s. Zool. (desmodus rotundus<br />
Geoffroy). Masu, masu huk'ucha. Bol:<br />
chiñi masu.<br />
murmullo. s. Wararay.<br />
murmurar. v. Rimapakuy.<br />
muro. s. Perqa. Pe.Aya: pirja. Pe.Jun:<br />
pilta.<br />
músculo. s. Anat. Laphi, llaphllan.<br />
musgo. s. Bot. Qaqa sunkha, rumi millma,<br />
sach'a sunkha.<br />
mustio. adj. Unphu, usphu t'apa. Arg:<br />
llaki.<br />
mutilado,–da. adj. Mut'u.<br />
mutilar. v. Mut'uy, wit'uy, qoroy.<br />
muy. adv. Ancha, manchay, nishu, sinchi.<br />
N<br />
N, n. Décimo sexta letra del abecedario y<br />
decimotercera de sus consonantes. Su<br />
nombre es «ene». Representa un<br />
sonido de articulación nasal oclusiva<br />
y sonora. Su punto de articulación es<br />
alveolar cuando va al principio de la<br />
palabra o entre vocales. Cuando es<br />
final de sílaba seguida de consonante,<br />
toma por lo común el punto de<br />
articulación de la consonante<br />
siguiente: así se hace bilabial,<br />
labiodental, interdental, dental,<br />
alveolar, palatal o velar<br />
nabo. s. Bot. Yuyu. || Potaje de nabos:<br />
yuyu hawch'a.<br />
nacer. v. Paqariy, paqarimuy. || La<br />
planta: phuturimuy, paqarimuy.<br />
nacido,–da. adj. Paqarisqa, paqarimusqa.<br />
naciente. adj. Paqarimuq, willimuq.<br />
nada. s. Ch'usaq. || No es nada: manan<br />
imapaschu. || Por nada: manan<br />
imaraykupas. || De nada: mana<br />
imamanta. || Para nada: mana<br />
imapaq.<br />
nadador,–ra. adj. Wayt'ay,<br />
haywaykachay.<br />
nadar. v. Wayt'ay, haywaykachay.<br />
nadie. adj. Mana pipas. Obs. en <strong>quechua</strong><br />
existe plural de nadie: mana<br />
pikunapas.<br />
nalga. s. Anat. Siki.<br />
narigón. s. Anat. Senqasapa.<br />
nariz. s. Anat. Senqa. || Aguileña: k'umu<br />
senqa. || Chata: t'añu senqa. ||<br />
Torcida: wist'u senqa.<br />
narrable. adj. Willana, willanalla.<br />
narrado,–da. adj. Willasqa.<br />
narrador. s. Willakuq, willaq.<br />
narrar. v. Willay. || Hacer narrar:<br />
willachiy.<br />
narrarse. v. Willanakuy.<br />
nata. s. Llukllu.<br />
natalicio. s. Paqarimuy p'unchay.<br />
naturaleza. s. Pacha. || De las cosas. s.<br />
kaynin. Ejem. T'ituq runa kaynin: el<br />
ser hombre de T'ito.<br />
náusea. s. Fisiol. Sonqo muyuy, q'epnu.<br />
neblina. s. Pacha phuyu.<br />
nebuloso,–sa. adj. Phuyu phuyu.<br />
necedad. s. Pantay, q'onnay.<br />
necesitado,–da. adj. Muchuq.<br />
necio,–cia. adj. P'anra.<br />
negar. v. Mananchakuy. || No querer:<br />
mana munay<br />
negligente. adj. Qella.<br />
negociar, comerciar. v. Qhatuy.<br />
negrear. v. Yanayay.<br />
negrecer. v. Yanayachiy, yanayapuy.<br />
negro,–gra. adj. Yana. || Persona negra:<br />
yana runa. || Ojos negros: yana ñawi. ||<br />
Negro tinto: yana ch'illu.<br />
negruzco,–ca. adj. Yanañiraq.<br />
neo. adj. Mosoq, wama. || Neologismo:<br />
mosoq rirnay, mosoq simi.<br />
nervio. s. Anat. Hank'u.