28.01.2015 Views

diccionario quechua cusco - ILLA

diccionario quechua cusco - ILLA

diccionario quechua cusco - ILLA

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

SIMI TAQE ◄●► 276<br />

mofa. s. Qellma.<br />

mojable. adj. Ch'aranchana,<br />

ch'aranchakuq, apichana.<br />

mojado,–da. adj. Ch'aranchasqa,<br />

apichasqa.<br />

mojador,–ra. adj. s. Ch'aranchaq,<br />

apichaq.<br />

mojar. v. Apichay, ch'aranchay.<br />

mojinete. s. Arq. Wankari, Bol: qawima.<br />

moledor. adj. s. Kutana. || Kutaq: el que<br />

muele.<br />

moler. v. Kutay, ñut'uy, lleqwiy.<br />

momentáneo. adv. Hayrilla.<br />

momento. adv. Hayrilla, tuylla, asniq.<br />

moneda. s. Neol. Qolqe.<br />

momia. s. Munaw.<br />

mono. s. Zool. (platirrino sp). K'usillu,<br />

wititi, miku, chipi. || Mono araña<br />

(ateles paniscus chanek Humbolt):<br />

qhanpu k'usillu, uru k'usillu,<br />

makisapa. || Mono aullador: q'oto<br />

k'usillu (alouata seniculus Linneo).<br />

montaña. s. Geog. Orqo. Pe.Aya: orqu.<br />

Pe.Jun: ulku. Bol: urqo. Ec: sacha<br />

urku, hatun urku.<br />

montar. v. Phakachakuy.<br />

montón. s. Tawqa, qoto, suru, waru.<br />

moral. s. Allin apakuy, allin kawsay.<br />

moraya. s. Muraya. Obs. es incorrecto<br />

usar el término «chuño blanco», por<br />

éste.<br />

morcilla. s. Lunkanas.<br />

mordedor,–ra. v. Qhamusaq, kaniq.<br />

morder. v. Khamuy, p'atay, khachuy,<br />

khankiy.<br />

mordible. adj. Khachuna.<br />

mordida. adj. Khachuy, khankiy.<br />

mordisco. s. Khamu, khachu.<br />

mordisqueado,–da. adj. Khachu khachu.<br />

mordisquear. v. Khachupayay.<br />

moretón. s. Q'oyo. Pe.Aya: joyo, qoyo.<br />

Ec: kuyu.<br />

moribundo,–da. adj. Wañunayaq.<br />

morir. v. Wañuy.<br />

mortaja. s. Ayap'acha, ayaq unkun.<br />

mortal. adj. Wañuq.<br />

mortero. s. Kutana, maran.<br />

mosca. s. Zool. Ch'uspi. Arg: chuspi. Ec:<br />

chuspi.<br />

moscardón. s. Zool. Wayronqo.<br />

moscón. s. Zool. (dipterasarco– phagida<br />

Linneo). Ch'iririnka.<br />

mosqueado,–da. adj. Ch'uspiyasqa.<br />

mosquearse. v. Ch'uspiyay.<br />

mosto. s. Warapu, upi.<br />

mostrar. v. Rikuchiy, qhawachiy.<br />

mostrarse. v. Rikuchikuy, rikuchinakuy,<br />

qhawachinakuy.<br />

mostrenco,–ca. adj. Chanchaku,<br />

purinkichu. fam: wayra chaki.<br />

mote. s. Mut'i, mot'e. || Mote de habas:<br />

phuspu.<br />

moteado,–da. adj. Alqa, ch'eqchi, muru,<br />

saqsa.<br />

motivador. s. Raykuq.<br />

motoso,–sa. adj. Morq'a, qholmo.<br />

mover. v. Kuyuchiy, kuyuy.<br />

movible. adj. Kuyoq.<br />

moza. adj. Sipas. || despectivo: p'asña.<br />

muñeca. s. T'eqe wawa.<br />

muchedumbre. s. Runa runa.<br />

mucho. adj. Askha, sinchi, chay chika,<br />

ancha.<br />

mudo,–da. adj. Amu, urpa. Pe.Aya:<br />

jamu. Pe.S.Mar: laya. Arg: mana<br />

rimaq, upalla. Ec: upa upa shimi.<br />

muela. s. Anat. Waqoro.<br />

muerte. s. Wañuy p'uchukay.<br />

mugre. s. Khacha, qhelli, kharka.<br />

mugriento,–ta. adj. Kharka.<br />

mujer. s. Warmi. || Madre: mama. ||<br />

Señora: qoya. || Anciana: paya. ||<br />

Joven: sipas. || Matrona: t'alla. ||<br />

Conviviente: salla.<br />

mujeriego. adj. Warminiru, warminchu,<br />

warmi sonq'o, warmiskiru.<br />

mundano,–na. adj. Makuti.<br />

mundo. s. Pacha, kay pacha.<br />

muñeca de trapo. s. T'eqe wawa.<br />

murciélago. s. Zool. (desmodus rotundus<br />

Geoffroy). Masu, masu huk'ucha. Bol:<br />

chiñi masu.<br />

murmullo. s. Wararay.<br />

murmurar. v. Rimapakuy.<br />

muro. s. Perqa. Pe.Aya: pirja. Pe.Jun:<br />

pilta.<br />

músculo. s. Anat. Laphi, llaphllan.<br />

musgo. s. Bot. Qaqa sunkha, rumi millma,<br />

sach'a sunkha.<br />

mustio. adj. Unphu, usphu t'apa. Arg:<br />

llaki.<br />

mutilado,–da. adj. Mut'u.<br />

mutilar. v. Mut'uy, wit'uy, qoroy.<br />

muy. adv. Ancha, manchay, nishu, sinchi.<br />

N<br />

N, n. Décimo sexta letra del abecedario y<br />

decimotercera de sus consonantes. Su<br />

nombre es «ene». Representa un<br />

sonido de articulación nasal oclusiva<br />

y sonora. Su punto de articulación es<br />

alveolar cuando va al principio de la<br />

palabra o entre vocales. Cuando es<br />

final de sílaba seguida de consonante,<br />

toma por lo común el punto de<br />

articulación de la consonante<br />

siguiente: así se hace bilabial,<br />

labiodental, interdental, dental,<br />

alveolar, palatal o velar<br />

nabo. s. Bot. Yuyu. || Potaje de nabos:<br />

yuyu hawch'a.<br />

nacer. v. Paqariy, paqarimuy. || La<br />

planta: phuturimuy, paqarimuy.<br />

nacido,–da. adj. Paqarisqa, paqarimusqa.<br />

naciente. adj. Paqarimuq, willimuq.<br />

nada. s. Ch'usaq. || No es nada: manan<br />

imapaschu. || Por nada: manan<br />

imaraykupas. || De nada: mana<br />

imamanta. || Para nada: mana<br />

imapaq.<br />

nadador,–ra. adj. Wayt'ay,<br />

haywaykachay.<br />

nadar. v. Wayt'ay, haywaykachay.<br />

nadie. adj. Mana pipas. Obs. en <strong>quechua</strong><br />

existe plural de nadie: mana<br />

pikunapas.<br />

nalga. s. Anat. Siki.<br />

narigón. s. Anat. Senqasapa.<br />

nariz. s. Anat. Senqa. || Aguileña: k'umu<br />

senqa. || Chata: t'añu senqa. ||<br />

Torcida: wist'u senqa.<br />

narrable. adj. Willana, willanalla.<br />

narrado,–da. adj. Willasqa.<br />

narrador. s. Willakuq, willaq.<br />

narrar. v. Willay. || Hacer narrar:<br />

willachiy.<br />

narrarse. v. Willanakuy.<br />

nata. s. Llukllu.<br />

natalicio. s. Paqarimuy p'unchay.<br />

naturaleza. s. Pacha. || De las cosas. s.<br />

kaynin. Ejem. T'ituq runa kaynin: el<br />

ser hombre de T'ito.<br />

náusea. s. Fisiol. Sonqo muyuy, q'epnu.<br />

neblina. s. Pacha phuyu.<br />

nebuloso,–sa. adj. Phuyu phuyu.<br />

necedad. s. Pantay, q'onnay.<br />

necesitado,–da. adj. Muchuq.<br />

necio,–cia. adj. P'anra.<br />

negar. v. Mananchakuy. || No querer:<br />

mana munay<br />

negligente. adj. Qella.<br />

negociar, comerciar. v. Qhatuy.<br />

negrear. v. Yanayay.<br />

negrecer. v. Yanayachiy, yanayapuy.<br />

negro,–gra. adj. Yana. || Persona negra:<br />

yana runa. || Ojos negros: yana ñawi. ||<br />

Negro tinto: yana ch'illu.<br />

negruzco,–ca. adj. Yanañiraq.<br />

neo. adj. Mosoq, wama. || Neologismo:<br />

mosoq rirnay, mosoq simi.<br />

nervio. s. Anat. Hank'u.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!