diccionario quechua cusco - ILLA
diccionario quechua cusco - ILLA
diccionario quechua cusco - ILLA
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
285 ◄●► DICCIONARIO<br />
Q<br />
Q, q. Vigésima letra del abecedario y<br />
décimo sexta de sus consonantes. Su<br />
nombre es «cu» y representa el mismo<br />
sonido de la «c». En vocablos<br />
españoles se usa solamente ante la<br />
«u» que no suena.<br />
qué agradable! interj. Achalaw!.<br />
qué bonito! qué lindo!. ínter. Ananaw!,<br />
achalaw!<br />
quebrada. s. Geog. Wayq'o.<br />
quebradizo,–za. adj. P'akikuq,<br />
chhallukuq.<br />
quebrado,–da. adj. P'aki, p'akisqa.<br />
quebrador,–ra. adj. P'akiq, chhalluq.<br />
quebrar. v. P'akiy. Pe.Aya: kallpiy.<br />
qué calor! interj. Akhakaw!<br />
quedar. v. Qhepay. Pe.Aya: jepay.<br />
quedarse. v. Qhepakuy.<br />
qué dolor! interj. Ananaw! qué fastidio!<br />
interj. Ayk!, ik!, uk!,<br />
qué feo! Interj. Atataw!<br />
qué frío! interj. Alalaw!<br />
qué hermoso! interj. Añañaw! Ima<br />
munay!<br />
queja. s. Nanachiku.<br />
quejarse. v. Nanachikuy.<br />
qué lástima! interj. Akakallaw!<br />
quemable. adj. Ruphaq.<br />
quemado,–da. adj. Ruphasqa, kanasqa.<br />
Pe.Caj: rupashqa. Pe.Jun: lupaq. Bol:<br />
ruphasqa.<br />
quemante. adj. Rupha, ruphashaq.<br />
quemar. v. Ruphachiy, kanay. ||<br />
ruphay.Pe.Anc: rapakay. Pe.Jun:<br />
lupachikuy. || Tener fiebre: ruphariy.<br />
qué miedo! interj. Atakaw!.<br />
qué peligro! interj. Achachaw!.<br />
qué pena! interj. Akakallaw!.<br />
quena. s. Mús. Qena.<br />
qué picante! interj. Haw!<br />
querer. amar, desear, voluntad. v.<br />
Munay.<br />
qué rico! qué sabroso! interj. Añañaw!.<br />
querido. adj. Munasqa, muñakusqa.<br />
Quiaca. s. Geog. Kiaka. Distrito de la<br />
provincia de Sandia, Puno, Perú.<br />
¿quién pron. pi || quiénes pikuna<br />
quieto,–ta. adj. Qasi.<br />
quietud. s. Qasi kay.<br />
quijada. s. Anat. K'aki.<br />
quinua. s. Bot. (chenopodium quinoa).<br />
Kinua.<br />
quitar. v. Qochiy, qechuy. || la pepa:<br />
rurunay. || las pepas del rocoto:<br />
chirannay.<br />
quite. s. laq'ochi.<br />
Quito. s. Capital de la república de<br />
Ecuador, fundada por el Inka Wayna<br />
Qhapaq. La segunda fundación fue<br />
realizada por los españoles el 6 de<br />
diciembre de 1534, con el nombre de<br />
San Francisco de Quito.<br />
quizá. adv. Icha, ichas, ichapas, paqta.<br />
Pe.Anc: awoki, awku. Pe.Aya: ichash.<br />
Pe.Caj: paqtaraq. Pe.Jun: apiki, icha.<br />
R<br />
R, r. Alfabeto. Vigésima primera letra del<br />
abecedario y décimo séptima de sus<br />
consonantes. Su nombre es «ere».<br />
rabia. s. Med. Alqo onqoy. Enfermedad<br />
producida por un virus filtrable,<br />
neurótrofo común al hombre y ciertos<br />
animales (perro, gato, lobo), se<br />
trasmite por la saliva del animal<br />
enfermo.<br />
rabo. s. Chupa. || Artificial: chupaka.<br />
rabona. adj. Warina. Obs. llámase así a<br />
la amante de los soldados; es<br />
recomendable no usar este término<br />
porque es sumamente ofensivo para<br />
las damas.<br />
rabuno,–na. adj. Chupasapa. Arg:<br />
chupalu, chupilco, chupalla.<br />
racimo. s. K'intu.<br />
ración de coca. s. Achura.<br />
racional. adj. Yuyayniyoq.<br />
radicar. v. Tiyay.<br />
raíz. s. Bot. Saphi.<br />
rajado,–da. adj. Raqra.<br />
rajador,–ra. adj. Ch'eqtaq.<br />
rajar. v. Ch'eqtay.<br />
rajarse. v. Raqrakuy, ch'eqtakuy. Pe.Anc:<br />
tseqay. Pe.Jun: putrqay.<br />
rallar. v. Thupay<br />
ralo. adj. Seqwe, q'alti.<br />
rama. s. Bot. K'allma.<br />
ramada. s. Ch'uklla, apaki.<br />
ramera. adj. Q'eta, panpa warmi Pe.Aya:<br />
waricha. Ec: waricha.<br />
ramificarse. v. T'aqakuy, p'alqay<br />
k'allmachakuy, yuriy. Pe.Aya: palljay.<br />
ramillete. s. K'intu, t'ika k'intu.<br />
rana. s. Zool. (telmatobiu marmoratus y<br />
culeus, familia leptodactylidae).<br />
K'ayra. Pe.Aya: kayra. Pe.Pun: qele. ||<br />
Gastrotheca marsupiata, testudinea,<br />
cohoai, excubitor). ch'eqlla.<br />
ranura. s. Q'asa.<br />
ranurar. v. Q'asay, k'iñay.<br />
rapacejo fleco. s. Ch'ichilla, ch'ichi,<br />
miku.<br />
rápidamente. adv. Usqhay usqhaylla,<br />
phawaylla; p'itaylla.<br />
rápido. adv. Usqhay. Pe.Anc: raslla,<br />
raskaylla, wayrulla. Pe.Caj: otqa.<br />
Pe.Jun: raslla. Pe.S.Mar: utka, utkata.<br />
Bol: utqhay.<br />
raposa. s. Zool. Muka, unkaka,<br />
q'arachupa. Mono del phis peruviana<br />
y marsupialis; familia didelphidae.<br />
sinón: comadreja.<br />
raquítico,–ca. adj. Tullu, choqchi, q'awti.<br />
rasgadura. s. Qhasu, llik'i. Bol: lliki.<br />
rasgar. v. Raskhay, hallp'iy, hasp'iy. ||<br />
tela: qhasuy.<br />
rasguñar. v. Raskay, hallp'iy, hasp'iy.<br />
Arg: silluy.<br />
rasguño. s. Raskha, racha, hallp'i.<br />
raspable. adj. Thupakuq, thupana.<br />
raspado,–da. adj. Thupasqa.<br />
raspador. v. Thupaq.<br />
raspar. v. Qhetuy, thupay. Pe.Aya: sikay.<br />
Pe.Jun: shikay. Pe.S.Mar: aspiy.<br />
rasparse. v. Thupakuy.<br />
rastrear. v. Yupichay, yupipay, yupinay,<br />
yupi qatipay.<br />
rasurado,–da. adj. Mumisqa, khuslusqa.<br />
rasurador. s. Mumina, khusluq.<br />
rasurar. v. Mumikuy, khusluy.<br />
rata. s. Zool. (rattus linneo). Hatun<br />
huk'ucha.<br />
ratania. s. Bot. (krameria weberbauri<br />
Uldr). Map'ato, pacha lloq'e.<br />
ratón. s. Zool. (musculus linneo).<br />
Huk'ucha. Arg: ukucha. Bol: juk'ucha.<br />
Ec: hukucha.<br />
ratoneado,–da. adj. Huk'uchasqa.<br />
rayo. s. Meteor. Hillap'a, illapa || Del sol:<br />
intiq wach'in.<br />
raza. s. sana.<br />
razonar. v. Yuyayuy, yuyaykuy,<br />
hamut'ay.<br />
reajustar. v. Mat'ipay.<br />
realizable. adj. Ruranalla, ruwanalla.<br />
reaumentar. v. Yapapay.<br />
rebajar. v. Econ. Urayachiy, chaninta<br />
mañakuy.<br />
rebaño. s. T'aqa.<br />
rebalsar. v. Phoqchiy, poqchiy.<br />
rebanada. s. Q'alla. Bol: q'allu.<br />
rebanar. v. Q'allu.<br />
rebelarse. v. Ankallikuy.<br />
rebelde. adj. Ankalli.<br />
rebosante. adj. Lleqma.<br />
rebosar. v. Lleqmay.<br />
rebrotar. v. Wiñapay.<br />
rebuscador,–ra. adj. K'uskiq, t'aqwiq,<br />
maskakuq.<br />
rebuscar. v. T'aqwey, k'uskiy, maskay,<br />
maskakuy.<br />
rebuscarse. v. Taqwikuy, maskhapakuy,<br />
k'uskikuy.<br />
rebuscón,–na. adj. K'uski, t'aqwi.<br />
recaer. v. Kunpaykachakuy.<br />
recalcar. v. Nipayay, yapayapaniy.<br />
recalentado,–da. adj. Chunya,<br />
chunyasqa.<br />
recámara. s. P'itita.<br />
receloso. adj. Q'oli.<br />
recepción. s. Chaski.<br />
receptor. s. Chaskiq.<br />
rechazar. v. Karunchay, karunchakuy.<br />
rechinar. v. K'ichichichiy, ch'ikikikiy.<br />
rechoncho,–cha. adj. Oqocho, wirasapa,<br />
sakha. Bol: p'anra, t'iqe, llunp'u.<br />
recibir. v. Chaskiy, chaskikuy.<br />
recientemente. adv. Chayraq.<br />
recio,–cia. adj. Chuchu. || kallpasapa.<br />
recipiente. s. Wisina, mak'as.<br />
reciprocidad. s. Ayni.<br />
reclinadamente. adv. K'achanpamanta.<br />
recogedor,–ra. adj. Hoqariq, pallaq,<br />
huñuq.<br />
recoger. v. objetos: Hoqariy. ||<br />
productos: pallay.<br />
recolector,–ra. s. Huñuq.<br />
recompensa. s. Ayni qopuy, kutichi.<br />
recompensar. v. Ayni qopuy, kutichiy.<br />
reconocer. v. Reqsikuy.<br />
recontar. v. Yupapay, yupapayay,<br />
yupanchay. Arg: kutis yupay.<br />
recordador,–ra. adj. Yuyaq, yuyachiq.