28.01.2015 Views

diccionario quechua cusco - ILLA

diccionario quechua cusco - ILLA

diccionario quechua cusco - ILLA

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

285 ◄●► DICCIONARIO<br />

Q<br />

Q, q. Vigésima letra del abecedario y<br />

décimo sexta de sus consonantes. Su<br />

nombre es «cu» y representa el mismo<br />

sonido de la «c». En vocablos<br />

españoles se usa solamente ante la<br />

«u» que no suena.<br />

qué agradable! interj. Achalaw!.<br />

qué bonito! qué lindo!. ínter. Ananaw!,<br />

achalaw!<br />

quebrada. s. Geog. Wayq'o.<br />

quebradizo,–za. adj. P'akikuq,<br />

chhallukuq.<br />

quebrado,–da. adj. P'aki, p'akisqa.<br />

quebrador,–ra. adj. P'akiq, chhalluq.<br />

quebrar. v. P'akiy. Pe.Aya: kallpiy.<br />

qué calor! interj. Akhakaw!<br />

quedar. v. Qhepay. Pe.Aya: jepay.<br />

quedarse. v. Qhepakuy.<br />

qué dolor! interj. Ananaw! qué fastidio!<br />

interj. Ayk!, ik!, uk!,<br />

qué feo! Interj. Atataw!<br />

qué frío! interj. Alalaw!<br />

qué hermoso! interj. Añañaw! Ima<br />

munay!<br />

queja. s. Nanachiku.<br />

quejarse. v. Nanachikuy.<br />

qué lástima! interj. Akakallaw!<br />

quemable. adj. Ruphaq.<br />

quemado,–da. adj. Ruphasqa, kanasqa.<br />

Pe.Caj: rupashqa. Pe.Jun: lupaq. Bol:<br />

ruphasqa.<br />

quemante. adj. Rupha, ruphashaq.<br />

quemar. v. Ruphachiy, kanay. ||<br />

ruphay.Pe.Anc: rapakay. Pe.Jun:<br />

lupachikuy. || Tener fiebre: ruphariy.<br />

qué miedo! interj. Atakaw!.<br />

qué peligro! interj. Achachaw!.<br />

qué pena! interj. Akakallaw!.<br />

quena. s. Mús. Qena.<br />

qué picante! interj. Haw!<br />

querer. amar, desear, voluntad. v.<br />

Munay.<br />

qué rico! qué sabroso! interj. Añañaw!.<br />

querido. adj. Munasqa, muñakusqa.<br />

Quiaca. s. Geog. Kiaka. Distrito de la<br />

provincia de Sandia, Puno, Perú.<br />

¿quién pron. pi || quiénes pikuna<br />

quieto,–ta. adj. Qasi.<br />

quietud. s. Qasi kay.<br />

quijada. s. Anat. K'aki.<br />

quinua. s. Bot. (chenopodium quinoa).<br />

Kinua.<br />

quitar. v. Qochiy, qechuy. || la pepa:<br />

rurunay. || las pepas del rocoto:<br />

chirannay.<br />

quite. s. laq'ochi.<br />

Quito. s. Capital de la república de<br />

Ecuador, fundada por el Inka Wayna<br />

Qhapaq. La segunda fundación fue<br />

realizada por los españoles el 6 de<br />

diciembre de 1534, con el nombre de<br />

San Francisco de Quito.<br />

quizá. adv. Icha, ichas, ichapas, paqta.<br />

Pe.Anc: awoki, awku. Pe.Aya: ichash.<br />

Pe.Caj: paqtaraq. Pe.Jun: apiki, icha.<br />

R<br />

R, r. Alfabeto. Vigésima primera letra del<br />

abecedario y décimo séptima de sus<br />

consonantes. Su nombre es «ere».<br />

rabia. s. Med. Alqo onqoy. Enfermedad<br />

producida por un virus filtrable,<br />

neurótrofo común al hombre y ciertos<br />

animales (perro, gato, lobo), se<br />

trasmite por la saliva del animal<br />

enfermo.<br />

rabo. s. Chupa. || Artificial: chupaka.<br />

rabona. adj. Warina. Obs. llámase así a<br />

la amante de los soldados; es<br />

recomendable no usar este término<br />

porque es sumamente ofensivo para<br />

las damas.<br />

rabuno,–na. adj. Chupasapa. Arg:<br />

chupalu, chupilco, chupalla.<br />

racimo. s. K'intu.<br />

ración de coca. s. Achura.<br />

racional. adj. Yuyayniyoq.<br />

radicar. v. Tiyay.<br />

raíz. s. Bot. Saphi.<br />

rajado,–da. adj. Raqra.<br />

rajador,–ra. adj. Ch'eqtaq.<br />

rajar. v. Ch'eqtay.<br />

rajarse. v. Raqrakuy, ch'eqtakuy. Pe.Anc:<br />

tseqay. Pe.Jun: putrqay.<br />

rallar. v. Thupay<br />

ralo. adj. Seqwe, q'alti.<br />

rama. s. Bot. K'allma.<br />

ramada. s. Ch'uklla, apaki.<br />

ramera. adj. Q'eta, panpa warmi Pe.Aya:<br />

waricha. Ec: waricha.<br />

ramificarse. v. T'aqakuy, p'alqay<br />

k'allmachakuy, yuriy. Pe.Aya: palljay.<br />

ramillete. s. K'intu, t'ika k'intu.<br />

rana. s. Zool. (telmatobiu marmoratus y<br />

culeus, familia leptodactylidae).<br />

K'ayra. Pe.Aya: kayra. Pe.Pun: qele. ||<br />

Gastrotheca marsupiata, testudinea,<br />

cohoai, excubitor). ch'eqlla.<br />

ranura. s. Q'asa.<br />

ranurar. v. Q'asay, k'iñay.<br />

rapacejo fleco. s. Ch'ichilla, ch'ichi,<br />

miku.<br />

rápidamente. adv. Usqhay usqhaylla,<br />

phawaylla; p'itaylla.<br />

rápido. adv. Usqhay. Pe.Anc: raslla,<br />

raskaylla, wayrulla. Pe.Caj: otqa.<br />

Pe.Jun: raslla. Pe.S.Mar: utka, utkata.<br />

Bol: utqhay.<br />

raposa. s. Zool. Muka, unkaka,<br />

q'arachupa. Mono del phis peruviana<br />

y marsupialis; familia didelphidae.<br />

sinón: comadreja.<br />

raquítico,–ca. adj. Tullu, choqchi, q'awti.<br />

rasgadura. s. Qhasu, llik'i. Bol: lliki.<br />

rasgar. v. Raskhay, hallp'iy, hasp'iy. ||<br />

tela: qhasuy.<br />

rasguñar. v. Raskay, hallp'iy, hasp'iy.<br />

Arg: silluy.<br />

rasguño. s. Raskha, racha, hallp'i.<br />

raspable. adj. Thupakuq, thupana.<br />

raspado,–da. adj. Thupasqa.<br />

raspador. v. Thupaq.<br />

raspar. v. Qhetuy, thupay. Pe.Aya: sikay.<br />

Pe.Jun: shikay. Pe.S.Mar: aspiy.<br />

rasparse. v. Thupakuy.<br />

rastrear. v. Yupichay, yupipay, yupinay,<br />

yupi qatipay.<br />

rasurado,–da. adj. Mumisqa, khuslusqa.<br />

rasurador. s. Mumina, khusluq.<br />

rasurar. v. Mumikuy, khusluy.<br />

rata. s. Zool. (rattus linneo). Hatun<br />

huk'ucha.<br />

ratania. s. Bot. (krameria weberbauri<br />

Uldr). Map'ato, pacha lloq'e.<br />

ratón. s. Zool. (musculus linneo).<br />

Huk'ucha. Arg: ukucha. Bol: juk'ucha.<br />

Ec: hukucha.<br />

ratoneado,–da. adj. Huk'uchasqa.<br />

rayo. s. Meteor. Hillap'a, illapa || Del sol:<br />

intiq wach'in.<br />

raza. s. sana.<br />

razonar. v. Yuyayuy, yuyaykuy,<br />

hamut'ay.<br />

reajustar. v. Mat'ipay.<br />

realizable. adj. Ruranalla, ruwanalla.<br />

reaumentar. v. Yapapay.<br />

rebajar. v. Econ. Urayachiy, chaninta<br />

mañakuy.<br />

rebaño. s. T'aqa.<br />

rebalsar. v. Phoqchiy, poqchiy.<br />

rebanada. s. Q'alla. Bol: q'allu.<br />

rebanar. v. Q'allu.<br />

rebelarse. v. Ankallikuy.<br />

rebelde. adj. Ankalli.<br />

rebosante. adj. Lleqma.<br />

rebosar. v. Lleqmay.<br />

rebrotar. v. Wiñapay.<br />

rebuscador,–ra. adj. K'uskiq, t'aqwiq,<br />

maskakuq.<br />

rebuscar. v. T'aqwey, k'uskiy, maskay,<br />

maskakuy.<br />

rebuscarse. v. Taqwikuy, maskhapakuy,<br />

k'uskikuy.<br />

rebuscón,–na. adj. K'uski, t'aqwi.<br />

recaer. v. Kunpaykachakuy.<br />

recalcar. v. Nipayay, yapayapaniy.<br />

recalentado,–da. adj. Chunya,<br />

chunyasqa.<br />

recámara. s. P'itita.<br />

receloso. adj. Q'oli.<br />

recepción. s. Chaski.<br />

receptor. s. Chaskiq.<br />

rechazar. v. Karunchay, karunchakuy.<br />

rechinar. v. K'ichichichiy, ch'ikikikiy.<br />

rechoncho,–cha. adj. Oqocho, wirasapa,<br />

sakha. Bol: p'anra, t'iqe, llunp'u.<br />

recibir. v. Chaskiy, chaskikuy.<br />

recientemente. adv. Chayraq.<br />

recio,–cia. adj. Chuchu. || kallpasapa.<br />

recipiente. s. Wisina, mak'as.<br />

reciprocidad. s. Ayni.<br />

reclinadamente. adv. K'achanpamanta.<br />

recogedor,–ra. adj. Hoqariq, pallaq,<br />

huñuq.<br />

recoger. v. objetos: Hoqariy. ||<br />

productos: pallay.<br />

recolector,–ra. s. Huñuq.<br />

recompensa. s. Ayni qopuy, kutichi.<br />

recompensar. v. Ayni qopuy, kutichiy.<br />

reconocer. v. Reqsikuy.<br />

recontar. v. Yupapay, yupapayay,<br />

yupanchay. Arg: kutis yupay.<br />

recordador,–ra. adj. Yuyaq, yuyachiq.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!