28.01.2015 Views

diccionario quechua cusco - ILLA

diccionario quechua cusco - ILLA

diccionario quechua cusco - ILLA

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

SIMI TAQE ◄●► 270<br />

hoy. adv. Kunan. || Hoy día: kunan<br />

p'unchay. || En este instante: kunan<br />

pacha.<br />

hoya. s. Oqhopanpa, pukrupanpa.<br />

hoyo. s. P'ukru.<br />

hoz. s. Ichhuna, rutuna, ch'aprana.<br />

huanaco. s. Zool. Wanaku.<br />

Huancané. s. Geog. Wank'ani. Lugar<br />

rocoso.<br />

Huancavelica. s. Geog. Wank'a willka:<br />

piedra sagrada. Departamento minero<br />

del Perú.<br />

Huancayo. s. Geog. Wank'a: pedrón.<br />

wank'ayoq: poseedor de pedrones.<br />

Ciudad capital de origen republicano<br />

del departamento de Junín. Encierra<br />

hermosas tradiciones inkas,<br />

coloniales y republicanas, junto a la<br />

belleza de la ciudad, exquisito<br />

folklore.<br />

Huanuco. s. Geog. Wanuku.<br />

huarango. s. Bot. Waranway.<br />

huarizo. s. Zool. Warisu.<br />

huatia. s. Wathiya.<br />

hueco,–ca. adj. T'oqo.<br />

huelga de hambre. s. Mallay.<br />

huella. s. Yupi.<br />

huérfano,–na. adj. Wakcha, willullu.<br />

huerta. s. Muya.<br />

hueso. s. Tullu. || Huesudo: tullusapa.<br />

huésped. s. Qorpachakuq.<br />

huevo. s. Zool. Runtu. Pe.Anc: ruru. ||<br />

Huevera de pescado: kaw kaw.<br />

huir. v. Ayqey, ayqekuy.<br />

hulla. s. K'illinsa.<br />

humanidad. s. Runa kay.<br />

humareda. s. Q'osñi, waksi.<br />

humeante. adj. Waksiq, q'osñiq.<br />

humear. v. Q'osñiy. || Hacer humear;<br />

q'osñichiy.<br />

humedad. s. Hoq'o.<br />

humedadecer. v. Hoq'oyay, hoq'oyamuy.<br />

Pe.Aya: nuyuchiy.<br />

humedecido,–da. adj. Hoq'oyasqa.<br />

humildad. s. Neol. K'umuyukuq sonqo<br />

kay.<br />

humildemente. adv. K'umuykuspa,<br />

ullpuykuspa.<br />

humillar. v. K'umuykachiy,<br />

ullpuykachiy.<br />

humo. s. Q'osñi.<br />

hundirse. v. Chinkaykuy, chinkayapuy.<br />

huraño,–ña. adj. Tilla.<br />

hurgón. s. T'uphsina.<br />

hurtable. adj. Suwakunalla.<br />

hurtado. s. Suwasqa.<br />

hurtar. v. Suway. || Hacer hurtar:<br />

suwachiy.<br />

hurtarse mútuamente. v. Suwanakuy.<br />

husmeador,–ra. adj. Muskhipakuq.<br />

husmear. v. Muskhipakuy.<br />

huso. s. Tex. Puska. || Rueca del huso:<br />

phiruru. Pe.Aya: piruru. Pe.Jun:<br />

pilulu.<br />

I<br />

I, i. Décima letra del abecedario español<br />

y tercera de su vocales; se pronuncia<br />

llevando el predorso de la lengua,<br />

hacia la parte anterior del paladar,<br />

algo más que para articular la «e», y<br />

estirando los labios hacia los lados.<br />

ida. s. Riña.<br />

idéntico,–ca. adj. Kikin, kaqlla.<br />

identificarse. v. Kikinchakuy,<br />

sut'ichakuy.<br />

idilio. s. Waylluy, wayllunakuy.<br />

idioma. s. Ling. Simi. Runa simi: el<br />

idioma, idioma humano.<br />

idiota. adj. Upa. Pe.Anc: paqtash.<br />

Pe.Aya: upa, wita.<br />

idiotez. s. Upakayay, p'anra.<br />

idiotizante. s. Upayachiq.<br />

idiotizar. v. Upayachiy.<br />

idiotizarse. v. Upayay.<br />

ígneo,–a. adj. Ninay ninay. Arg: ninantin<br />

nisqa.<br />

igual. adj. P'aq, siwk. || s. Kaqlla,<br />

kaqllataq, kuska.<br />

igualar. v. Kuskachay, kuskachakuy,<br />

wakiy.<br />

igualmente. adv. Hinalla, hina.<br />

iliaco. s. Anat. Teqni tullu, hueso iliaco o<br />

coxal.<br />

iluminador,–ra. adj. Illachiq,<br />

k'anchachiq.<br />

iluminar. v. K'anchay.<br />

ilusión. s. Psic. Llachi.<br />

ilusionar. v. Psic. Llachiy, llachichiy.<br />

ilusionarse. v. Llachikuy.<br />

imagen. s. Wanki.<br />

imitador. adj. Yachapayaq,<br />

yachapayakuq. fam. yachaphuku.<br />

Pe.Anc: yachapay. Pe.Aya:<br />

yachapakuy. Pe.Caj: yatrapay.<br />

Pe.Jun: atichiy, yatrapay.<br />

imitable. adj. Yachapayana.<br />

imitar. v. Qatichiy, yachapakuy.<br />

implorar. v. Mañay, mañarikuy.<br />

implume. adj. Hallaka.<br />

imposible. adj. Manan, manapuni. Ejem:<br />

hoqpataqa manapunin<br />

hoqarikuymanchu. De ninguna<br />

manera puedo coger lo ajeno.<br />

impotencia. s. adj. Q'omi kay, q'omi kaq.<br />

impotente. adj. Q'omi, mana atiq, mana<br />

atipaq, mana kallpayoq.<br />

impreciso,–sa. adj. Aypha. || Ponerse<br />

impreciso: ayphayay.<br />

impresionar. v. P'aqmay, mancharichiy,<br />

q'aqchay.<br />

impresionarse. v. P'aqmakuy,<br />

mancharikuy, q'aqchakuy.<br />

imprevisto,–ta. adj. Qonqay, qonqaylla.<br />

impropio. adj. Mat'u.<br />

impúdico,–ca. adj. Khuchichakuq,<br />

khuchiyaq, mana p'enqayniyoq.<br />

impulsador,–ra. adj. Tanqaq.<br />

inagotable. adj. Mana tukukuq.<br />

incandescente. adj. Pari, k'anaq, sansa.<br />

Pe.Aya: kasay.<br />

incapaz. s. adj. Mana atiq.<br />

incendiar. v. Ruphachiy.<br />

incendiario,–ria. adj. Kanaq, ruphachiq,<br />

qonoq.<br />

incendiarse. v. Ruphay.<br />

incienso. s. Q'apachi.<br />

incinerador. s. Ruphachiq, kanaq, qonoq.<br />

incinerar. v. Kanay, ruphachiy, qonoy.<br />

incitador,–ra. adj. Hatarichiq, rayk'uq,<br />

simiqoq, yuyayqoq. Bol: raykuj.<br />

incitar. v. Hatarichiy, rayk'uy, simiqoy,<br />

yuyayqoy.<br />

inclinación. s. T'iksu, k'ira.<br />

inclinado,–da. adj. T'iksukuq, k'irakuq.<br />

inclinar. v. T'iksuy, k'iray, k'umuykuy.<br />

inclinarse. v. T'iksukuy, k'iraykuy,<br />

k'umuykuy. || Inclinarse con respeto,<br />

con devoción: k'umuykukuy.<br />

incoherente. adj. Thawti.<br />

incompleto,–ta. adj. Mana tukusqa, mana<br />

hunt'asqa.<br />

incondicional. adj. K'imillo.<br />

inconstancia. s. Chanka kay.<br />

inconstante. adj. Chanka.<br />

incrédulo,–la. s. adj. Mana iñiq.<br />

incrementar. v. Yapay, askhayachiy.<br />

Arg: ashkayachiy.<br />

incrementarse. v. Yapakuy.<br />

increpador,–ra. adj. K'araq simi, haplla.<br />

increpar. v. K'araqta rimay. fam. k'utuy.<br />

incubadora. s. Oqllana, chiwchichina.<br />

Arg: ojllaj. Bol: ujlliri.<br />

incubar. v. Oqllay. Arg: ojllay. Bol:<br />

ujllay. Pe.Jun: uqllay.<br />

inculpado,–da. adj. Juris. Tunpasqa,<br />

yanqanmanta tunpasqa.<br />

inculpador,–ra. adj. Huchachaq, hucha<br />

wikch'uyuq.<br />

inculpar. v. Huchachay, tunpay. Arg:<br />

tunpay. Bol: juchachay.<br />

inculparse. s. Huchachakuq.<br />

inculto,–ta. adj. K'ita, purun, salqa.<br />

incurable. adj. Chayapu.<br />

indecisión. s. Chankallpa kay, iskaya.<br />

indumentarse. v. P'acha churakuy.<br />

infante. s. Erqe, herq'e.<br />

infantilizarse. v. Erqeykachay.<br />

infatigable. adj. Choqetullu, mana<br />

pisipaq, mana sayk'uq.<br />

infectarse. s. Med. Ch'oqriy, ch'oqriyay.<br />

Pe.Caj: inkunay. Pe.Jun: ishquyay.<br />

Bol: sarujakuy.<br />

infidelidad. s. Wasanchakuy, hawana,<br />

pantay, q'etayay, sirpa.<br />

infierno. s. Neol. Supaywasi.<br />

infinito,–ta. adj. Fil. Lama.<br />

inflamable. adj. Rawrariq, ruphaq.<br />

inflamante. adj. Rawraq, yawraq, ruphaq.<br />

inflorescencia. s. Bot. T'ika, sisa.<br />

infortunio. s. Aqoyraki, llaki, hatun llaki.<br />

infusión. s. Mate.<br />

ingeniero. s. K'illikacha.<br />

ingle. s. Anat. Phaka k'uchu.<br />

inhumar. v. P'anpay.<br />

inhumano,–na. adj. Hawcha, atitaphya.<br />

inhumación. v. Aya p'anpay.<br />

iniciarse. v. Qallariy. fam. arikuy.<br />

ininteligible. adj. T'itu.<br />

inka. s. Inka. Monarca o varón de estirpe<br />

regia entre los antiguos peruanos. ||<br />

El pueblo sometido a tales soberanos,

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!