28.01.2015 Views

diccionario quechua cusco - ILLA

diccionario quechua cusco - ILLA

diccionario quechua cusco - ILLA

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

SIMI TAQE ◄●► 292<br />

U<br />

U, u. Vigésima cuarta letra del<br />

abecedario, última de sus vocales. Se<br />

pronuncia emitiendo la voz con los<br />

sonidos algo más alargados y<br />

fruncidos que para pronunciar la «o»<br />

y con la lengua más retraída y<br />

elevada en sus dorsos hacia el velo<br />

del paladar.<br />

ubicarse. v. Churakuy. Pe.Aya: kakuy,<br />

karayay, yachakuy<br />

ubre. s. Zool. Ñuñu.<br />

ufano,–na. adj. Kusisqa. Ec: kushilla.<br />

último,–ma. adj. P'uchu, qhepa. || hijo:<br />

chana, ñuñu puchu. || Al final:<br />

p'uchukayman.<br />

ultrajado,–da. adj. Pisinchasqa,<br />

maqasqa, sarusqa, k'amisqa.<br />

ultrajador,–ra. adj. Pisichaq, saruchaq,<br />

maqaq, saruq, k'amiq.<br />

ultrajar. v. Pisichay, saruchay.<br />

ulupica. s. Bot. (leperina coccinea Cav).<br />

Uluypiña. Hierba muy picante<br />

utilizada como condimento.<br />

umbral. s. Arq. Punku chaka.<br />

un, una. adj. núm. Huk.<br />

una vez. adv. Huk kuti. || Todas las<br />

veces: sapakutin. Continuamente:<br />

sapakutillan.<br />

unción. s. Med. Hawilli.<br />

uncir. v. Hawiy, llusiy.<br />

undécimo. adj. núm.card. Chunka<br />

hukniyoq ñeqen.<br />

ungido,–da. adj. Hawisqa.<br />

ungir. v. Hawiy, llusiy.<br />

unguento. s. Med. Hawina hanpi llusina<br />

hanpi.<br />

único,–ca. adj. Sapallan, ch'ullalla<br />

Pe.Jun: hupallan, sapalla. Pe.S. Mar:<br />

sapalla.<br />

unidad. s. Huklla.<br />

unido,–da. adj. Hukllasqa, huklla nasqa.<br />

t'inkisqa, t'inki.<br />

unificador,–ra. s. Hukllanachiy,<br />

hukllachaq, hukllaq.<br />

unir. v. Hukllanachiy, hukllachiy.<br />

unirse. v. Hukllanakuy, hukllachakuy,<br />

huñunakuy, t'inkinakuy.<br />

universal. adj. Teqse, teqsi<br />

universalidad. s. Teqse kay, teqsi kay.<br />

universalizar. v. Teqsichay.<br />

universo. s. Teqsimuyu, pacha muyu.<br />

uno,–na. adj. núm. Huk. Pe.Aya: huk.<br />

Pe.Jun: Pe.S.Mar: suk. Bol: huk. Ec:<br />

shuk, chuk. Ejem. huk michi: un gato;<br />

huk warmi: una mujer. || Uno solo:<br />

ch'ulla, ch'ullalla, huidla.<br />

untado,–da. p. Llunch'isqa, hawisqa.<br />

untador. s. Llusiq, hawiq.<br />

untar. v. Llunch'iy, hawiy.<br />

uña. s. Anat. Sillu.<br />

urdidera. s. Tex. Allwina.<br />

urdido,–da. adj. Allwisqa. Ejem. ñachu<br />

llikllay allwisqana: Ya está urdida<br />

mi lliklla<br />

urdidor,–ra. adj. Tex. Allwiq. Ejem.<br />

allwiqchu kanki ¿eres urdidor<br />

urdimbre. s. Allwi, allwina. Pe.Aya:<br />

awlli, awllina.<br />

urdir. v. Allwiy. Pe.Aya: awlliy.<br />

urinario. s. Hisp'ana, hisp'akuna. Pe.Caj:<br />

ishpana. Pe.Jun: ishpakuna.<br />

usado,–da. adj. Mawk'a.<br />

usted. pron. Qan.<br />

uta. s. Med. (leishmania cutane). Hukuya.<br />

Enfermedad de las úlceras cutáneas,<br />

especialmente faciales; muy común en<br />

la selva peruana.<br />

útero. s. Anat. kisma. Órgano hueco<br />

destinado a recibir el óvulo<br />

fecundado.<br />

útil. adj. s. alli, allin kaq.<br />

utilizar. v. allinchay. kamachikuy.<br />

V<br />

V. v. Vigésima quinta letra del<br />

abecedario y vigésima de sus<br />

consonantes. Su nombre es «ve».<br />

Actualmente representa el mismo<br />

sonido que la «b» en todos los países<br />

de la lengua española. Su articulación<br />

es bilabial y sonora, oclusiva en<br />

posición inicial absoluta o después de<br />

nasal y fricativa en los demás casos.<br />

(R.A.E.)<br />

vaca. s. Zool. Neol. Waka. || Hembra:<br />

china waka. || Macho: orqo waka.<br />

vacaciones. s. Neol. Hawkay pacha.<br />

vaciador,–ra. adj. Ch'usaqyachiq,<br />

qasichiq.<br />

vaciar. v. Ch'usaqyachiy. || Desocupar:<br />

qasichiy. || Vaciar una bolsa: talliy. ||<br />

Líquidos: hich'ay.<br />

vacilante. s. Chankallpa kay.<br />

vacilante. adj. Chankallpa, iskayaq,<br />

thukiq.<br />

vacilar. v. Chankallpay, iskayay, thukiy,<br />

yanqanmanay. Bol: chankallpay.<br />

vacilación. s. Chankallpa.<br />

vacío. adj. Ch'usaq. Pe.Aya: chusaq.<br />

Pe.Anc: hayay. Pe.Jun: halkusha.<br />

Pe.Caj: illaq.<br />

vadeable. adj. Chinpanalla. Arg:<br />

chinpana, llallina.<br />

vadeador,–ra. s. Chinpaq. Arg: llalliq.<br />

vadear. v. Chinpay.<br />

vado. s. Ch'alla, ch'aqcha. Bol: challa.<br />

vagabundos–da. adj. Purinkichu, usupa.<br />

vagar. v. Usuy, usupa puriy.<br />

vagina. s. Anat. Raka t'oqo. Órgano<br />

femenino de copulación.<br />

vaina. s. Bot. Cheqallu.<br />

valentía. s. Sinchi kay.<br />

valeriana. s. Bot. Sutuma<br />

valeroso,–sa. intrépido. adj. Sinchi.<br />

valiente. adj. Sinchi.<br />

valientemente. adv. Sinchisinchilla.<br />

valioso. adj. Chaniyoq.<br />

valor. s. Econ. Fil. Chani.<br />

valorar. v. Chaninchay.<br />

válvula. s. Ch'iwkachi.<br />

valles. Geog. Ceja de selva: Yunka. ||<br />

Interandino: qheswa.<br />

vamos! inter. Hakuchis!, haku!.<br />

vampiro. s. Zool. Masu. Pe.Anc: mashu.<br />

vanagloriarse. v. Sumaykukuy.<br />

vanamente. adv. Yanqapas qasi,<br />

qasimanta.<br />

vanidad. s. Apuskachay.<br />

vapor. s. Waksi.<br />

vaporizar. v. Waksichiy.<br />

vaquero,–ra. adj. Neol. Waka michiq,<br />

waka qati.<br />

vaquita. s. Zool. (psedudomelos<br />

cockerelli). Uchu uchu, uchu k'aspa,<br />

tikti kuru.<br />

varapalo. s. Kisara. Armazón de palos<br />

donde se tendía al aire la carne<br />

salada para preparar el ch'arki.<br />

várice. s. Med. Punki sirk'a. Dilatación

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!