diccionario quechua cusco - ILLA
diccionario quechua cusco - ILLA
diccionario quechua cusco - ILLA
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
SIMI TAQE ◄●► 286<br />
recordar. v. Yuyay.<br />
recordable. s. adj. Yuyaqe, yuyana,<br />
yuyarina.<br />
recortar. v. Mut'uy, wit'uy, k'utuchiy,<br />
kuchuy.<br />
recorte. s. Kuchuykuy, k'utupa, kuchupa.<br />
recoser. v. Sirapay.<br />
recostado,–da. adj. K'iraykusqa,<br />
kunpayusqa, thallasqa, t'ankaq.<br />
recostar. v. K'iraykuy, kunpayuy,<br />
thallayuy, t'ankay, siriy.<br />
recortarse. v. K'iraykukuy,<br />
kunpaykukuy, thallaykukuy,<br />
siriykukuy.<br />
recreación. s. Samay, hawkay.<br />
recto,–ta. adj. Geom. Siwk.<br />
recuperarse. v. Med. Allinyariy,<br />
qhaliyariy.<br />
red. s. Llika, lluku, ch'ipa.<br />
redil. s. Hip'ina.<br />
rédito. s. Econ. Neol. Wachay.<br />
redondear. v. Muyuyachiy.<br />
redondo,–da. adj. Geom. Suntur, muyu,<br />
llump'u.<br />
reducidor–da. adj. Q'enti, k'iski, k'itku.<br />
reducidor,–ra. adj. s. Q'entichiq,<br />
k'iskichiq, k'itkuchiq, tinkuyachiq,<br />
huch'uyachiq.<br />
reducir. v. de espacio: K'iskichiy,<br />
k'itkuchiy. || De tamaño: q'entichiy,<br />
tinkuyachiy, huch'uyachiy.<br />
reducirse. v. Q'entikuy, k'iskikuy,<br />
k'itkukuy.<br />
reelegir. v. Ch'ikllupay.<br />
reembarrar. v. Llut'apay.<br />
reemplazo. s. Ranti.<br />
reenjuagar. v. Ch'uyapay.<br />
reenvolver. v. K'uyupay.<br />
reescarbar. v. Hasp'ipay, qhellapay.<br />
refinado,–da. adj. fig. Ch'utillo, ch'uti.<br />
Pe.Jun: ñutku.<br />
reflexionar. v. Fil. Hamut'ay.<br />
refresco. s. Ch'akipa.<br />
refrigerador,–ra. s. Chirichiq,<br />
chiriyachiq.<br />
refrigerio. s. Hayachiku, ch'akipa.<br />
refugio. s. Qespina. Ec: kishpina.<br />
refulgir. v. Pinchiy, pinchiyay.<br />
refunfuñar. v. Rimapakuy, thutupakuy.<br />
Bol: thutuy.<br />
refunfuño. s. Thutupa.<br />
regadera. s. Agr. Ch'aqchuna.<br />
regado,–da. adj. Qarpasqa. Pe.Aya:<br />
jarpasja. Pe.S.Mar: karpaska.<br />
regadora. s. Qarpana.<br />
regalar. v. Suñay.<br />
reganón,–na. adj. Anyapu.<br />
regar. v. Qarpay. Ec: parkuna. Pe.Aya:<br />
parjuy. || Plantas tiernas: mallmay.<br />
regazo. s. Oqllana, meqlla. Pe.Caj:<br />
millka. Pe.Jun: uqllay, uqllallay. Ec:<br />
oqllana. Bol: mijlla.<br />
región. s. Geog. Suyu. Regiones inkas: ||<br />
Antisuyu: oriente, de las panpas<br />
selváticas. || qollasuyu: región de la<br />
planicie qolla. || qontisuyu: del<br />
occidente. || chinchaysuyu: región del<br />
Norte.<br />
regocijo. s. Q'ochu. Pe.Aya: kusi, jochu.<br />
regordete. adj. Oqocho, wirasapa.<br />
Pe.Anc: Huan: wera. Arg: wira. Bol:<br />
t'iqe.<br />
regresar. v. Kutiy. || Volver a ir: kutiy. ||<br />
Regresar, volverá venir: kutimuy.<br />
Obs. evolución: wiñay.<br />
regurgitación. s. Fisiol. Aqtupakuy.<br />
Retorno de los alimentos del<br />
estómago, o esófago a la boca, en los<br />
rumiantes.<br />
rehacer. v. Ruwapay, kutipay.<br />
reidor,–ra. adj. Thinti.<br />
rehilete. adj. Thinti, cheqchiq, cheqchi.<br />
reilón,–na. adj. Thintiku.<br />
reingresar. v. Kutiykuy.<br />
reír. v. Asiy.<br />
reírse. v. Asikuy.<br />
reiterador,–ra. adj. Nipayaq.<br />
rejuvenecer. adj. Waynayay.<br />
relamer. v. Llunk'upay.<br />
relampaguear. v. Lliphlliy.<br />
relámpago. s. Choqe illa.<br />
relatar. v. Lit. Willakuy.<br />
relato. s. Willana.<br />
relator. s. Willaka.<br />
relegar. v. Qhepanchay.<br />
relegarse. v. Qhepariy.<br />
relevar. v. Mit'ay.<br />
relinchar. v. Wihihiy.<br />
rellenador,–ra. s. Hunt'apaq, sat'ipaq.<br />
Pe.Aya: satipaq. Pe.Jun: huntachiq,<br />
winaq. Arg: untachiju. Bol: junt'achij.<br />
relucir. v. Chiphchiy. Arg: k'anchay.<br />
Pe.Aya: Chipipipiy.<br />
remador. s. Tuyuq.<br />
remangar. v. Q'allpay. Pe.Aya: taparay.<br />
remangarse. v. Q'allpakuy.<br />
remanso. s. P'uyunqo. Pe.Jun: utrku.<br />
Bol: ponqo.<br />
remar. v. T'uyuy.<br />
remedar. v. Yachapayay.<br />
remedo. s. Yachapaya.<br />
remedón,–na. adj. Yachapayaq,<br />
yachaphuku.<br />
rememorar. v. Yuyapay.<br />
remendado,–da. adj. Ratapasqa. Pe. Jun:<br />
tankash.<br />
remendador,–ra. adj. Ratapaq.<br />
remendar. v. Ratapay.<br />
remesa. s. Suchi.<br />
remesar. v. Suchiy.<br />
remiendo. s. Ratapa. Bol: rachapa.<br />
remitente. adj. Apachiq, apachiku.<br />
remitir. v. Apachiy.<br />
remo. s. T'uyu.<br />
remojable. s. Chulluchina.<br />
remojador. s. Chulluchiq.<br />
remojar. v. Chulluy, chulluchiy. Pe.Anc:<br />
tullpuy. Pe.Aya: nuyuchiy. Pe.Jun:<br />
chapuy, pushtachiy. Bol: hoqochiy.<br />
remojarse. v. Chulluchikuy, apiyachikuy,<br />
ch'aranchay, ch'aranyay.<br />
remojo. s. Chullu.<br />
remoler. v. Kutapay.<br />
remolido. s. Kutapa.<br />
remover. v. Qachiy, qaywiy. Pe.Aya:<br />
jaywiy. Ec: kaywina.<br />
renacuajo. s. Zool. Hoq'oyllu. Pe.An.<br />
choqya, ultu. Pe.Aya: oqollu. Pe.Caj:<br />
ultu, kulkul. Arg: hokuyllu. Bol:<br />
huq'oyllu.<br />
rencoroso,–sa. adj. Cheqnipakuq,<br />
cheqnikuq. fig. k'araq sonqo. Pe.Aya:<br />
cheqniku, chenipaku. Arg: chejney.<br />
rendija. s. K'aktu, k'atki.<br />
rendir. s. Willkay.<br />
renguear. v. Wist'uy, hank'ay, uytuy.<br />
renovarse. v. Mosoqyay.<br />
reñir. v. Phiñakuy.<br />
reojear. v. Q'ensuy. Pe.Aya: jewsuy.<br />
reojo. s. Q'ensu.<br />
repajar. v. Sat'ipay. Arreglar la paja de<br />
los techos.<br />
repaje. s. Sat'ipa.<br />
repartirse. v. Taqanakuy.<br />
repasar. v. Kutipay.<br />
repatear. v. Hayt'apay.<br />
repegar. v. K'askapay.<br />
repelar. v. Khusluy, kuchuy, rutuy.<br />
repetidamente. adv. Yapa yapa, kuti kuti,<br />
sapa kutin.<br />
repintarrajear. v. Llonqhepay, llusipay,<br />
llunch'ipay.<br />
repisa. s. churana. Pe.Anc: Pe.Jun: patak.<br />
reponer. v. Churapuy. Arg: kutis, churay.<br />
reprender. v. Phiñay, phiñakuy. Pe Aya:<br />
piñay. Ec: pinana.<br />
represa. s. Qocha.<br />
reprochar. v. Kutipakuy.<br />
reproducción. s. Biol. Mira.<br />
reproducir. v. Miray.<br />
reproductor,–ra. adj. Zool. Miracheq.<br />
reptil. s. Zool. Mach'aqway, amaru,<br />
mach'aqwa, mach'awara. Pe.Aya:<br />
machaway. Bol: machaqwa. Ec:<br />
machaway.<br />
repugnar. v. Millapakuy.<br />
repugnante. adj. Millay.<br />
resbaladizo,–za. adj. Lluskha, llusk'a.<br />
resbalador,–ra. s. Lluskhaq, llusk'aq.<br />
resbalar. v. Suskhay, llusk'ay.<br />
resecado,–da. adj. Ch'arkisqa. Bol: phara.<br />
resecar. v. K'irkuy, chuchuy, ch'akiykuy,<br />
ch'olqeyay. Bol: pharararay.<br />
resecarse. v. Ch'oqroy, ch'oqroyay.<br />
reseco,–ca. adj. K'irku, chuchu, ch'olqe.<br />
resentido,–da. adj. Sintisqa.<br />
resentirse. v. Sintikuy.<br />
reservar. v. Waqaychay.<br />
resfriarse. s. Med. Chirichikuy. Estado<br />
morboso debido a la exposición del<br />
frío o humedad, asociado con catarro.<br />
Ec: chiri unguy.<br />
residir. v. Tiyay. Pe.Aya: yachay.<br />
residuo. s. Puchu, puchuq, usupa. Bol:<br />
puchu.<br />
resistente. adj. Seq'a.<br />
resoldar. v. Chapipay.<br />
resollar. v. Samapakuy.<br />
respetable. adj. Hayninqa.<br />
respetar. v. Hayninqay.<br />
respiración. s. Fisiol. Samay.<br />
respirar. v. Samariy. Absorver aire los<br />
seres vivos.<br />
resplandeciente. adj. Ch'ak, ch'ak nishaq.<br />
Pe.Aya: kanchariq.<br />
resplandor. s. Illapa, qoyllu. Bol: lliphiy,<br />
sithuy.<br />
responder. v. Kutichiy.<br />
respondón,–na. adj. Rimapakuq,<br />
kutipakuq. Pe.Aya: rimapakuq.<br />
responsabilidad. adj. Manu kay.<br />
responsabilizarse. v. Kamachakuy.<br />
responsable. s. Manu kaq.