Maart 2013: jaargang 10, nommer 1 - LitNet

LitNet Akademies Jaargang 10 (1), Maart 2013
indien daar bloot aan die vorm van die ooreenkoms voldoen is, 94 selfs al het
wilsooreenstemming tussen die partye ontbreek. 95
In Rood v Wallach 96 som hoofregter Innes HR die verskillende kategorieë kontrakte in die tyd
van Justinianus soos volg op:
In the time of Justinian, for instance, the conventions which could be enforced by
action were the stipulatio, the four consensual contracts (sale, lease, partnership,
agency), the real contracts (mutuum, commodatum,depositum, and pignus), the
innominate contracts (do ut des, etc.), the pacts in respect of which a special
remedy was given by the edict of the praetor (pacta praetoria), or by special
statute (pacta legitima), or which were added to and formed part of other
actionable contracts (pacta adjecta). All other conventions were nuda pacta. 97
Verbintenisskeppende ooreenkomste (obligationes ex contractu) is weer onderverdeel in die
volgende: 98 obligatio re; 99 obligatio verbis; 100 obligatio litteris; 101 en obligatio consensu. 102
In die klassieke Romeinse reg was die stipulatio ’n abstrakte regshandeling. Dit beteken dat
die promissorgebind word deur die spreek van ’n sekere woord en dat sy gebondenheid nie
afhanklik was van die rede waarom hy hom verbind het nie (iusta causa promittendi).
Aangesien die stipulatio ’n negotium stricti iuris was, kon ’n party hom gedurende hierdie
tydperk op bedrog beroep slegs indien die afwesigheid van bedrog ’n uitdruklike beding van
die ooreenkoms was.
Die instelling van die exceptio doli teen ongeveer 66 v.C. het egter ’n groot kentering
teweeggebring. Joubert vertaal die formulering van die exceptio doli soos volg: “Indien in
daardie aangeleentheid niks deur die bedrog van Aulus Agerius gedoen is of gedoen word
nie.” 103 Die exceptio doli het ’n tweeledige strekking gehad, naamlik eerstens waar die
skuldenaar beweer dat die eiser hom skuldig gemaak het aan bedrog voor die instel van die
vordering, wat bekend gestaan het as die exceptio doli specialis; 104 en tweedenswaar die
skuldenaar beweer dat die eiser iets eis wat hom regtens mag toekom, maar waarop hy
volgens redelikheid en die goeie trou nie geregtig is nie – dit het bekend gestaan as
die exceptio doli praesentis generalis. 105
In Bank of Lisbon and South Africa Ltd v De Ornelas 106 verklaar die appèlafdeling dat
die exceptio doli generalisnooit deel uitgemaak het van die Romeins-Hollandse (en derhalwe
ook die Suid-Afrikaanse) reg nie. Die hof voer aan dat dit in die klassieke Romeinse reg
op mala fides gebaseer was. 107 In Van der Merwe v Meades 108 voer dieselfde hof aan dat
ingevolge die gemenereg ’n verkoper hom nie op ’n voetstootsklousule mag beroep waar hy
bedrieglik verborge gebreke in die koopsaak verswyg het nie. Die koper mag hom in so ’n
geval op dieexceptio/replicatio doli beroep. 109 Joubert wys daarop dat hierdie remedie niks te
doen het met die exceptio doli generalis nie. 110 Hy kritiseer ook die standpunt van Kerr 111 wat
die twee regsmiddele as sinonieme beskou. 112
121