Maart 2013: jaargang 10, nommer 1 - LitNet

3.9 Voorlopige gevolgtrekkings met betrekking tot die rol van volkereg
LitNet Akademies Jaargang 10 (1), Maart 2013
Dat geredelik op volkereg gesteun word in grondwetsvertolking in Suid-Afrika, beteken nie
dat volkereg altyd met ewe veel onvermengde gretigheid en optimale effek in spel gebring
word nie. Daar is soms huiwering te bespeur onder nasionale grondwetlike rolspelers om te
aanvaar dat – soos oraloor die geval is – volkereg nasionale grondwette en munisipale reg
somtyds kan troef. 109 Uit die oorsig van presedentereg hier bo het geblyk dat veral (i)
tekortkominge in regterlike kapasiteit om met volkeregtelike kwessies te handel, asook (ii)
(in sommige gevalle) ’n oorwig van huishoudelike politieke druk faktore van tyd tot tyd ’n
ongewenste (dog nie-fatale) impak op die regterlike omgaan met volkereg in Suid-Afrika
gehad het.
Gebrekkige kapasiteit – (i) hier bo – is soms verantwoordelik vir ’n ongeneentheid om in
grondwetlike gedingvoering langs die weg van artikels 231-233 regstreekse toegang tot die
volkereg te probeer kry. Beregters van grondwetlike geskille het sover verkies om volkereg
eerder “in ag te neem” ingevolge artikel 39(1)(b) van die Grondwet. Die betreurenswaardige
ondergebruik van artikel 233 as ’n (potensieel) waardevolle hulpmiddel in wets- en
grondwetsvertolking is (soos aangetoon) ’n gevolg van hierdie voorkeur. 110
Streng gesproke sou ’n mens kon redeneer dat artikel 39(1)(b) nie van toepassing is op die
vertolking van verordende reg anders as die handves van regte (hoofstuk 2 van die Grondwet)
nie: die inleidende sin tot artikel 39 verwys slégs na die vertolking van die handves. Dit sou
beteken dat artikels 231-233 – en nie artikel 39(1)(b) nie – die eintlik toepaslike bepalings is
om volkereg op die toneel te plaas wanneer “ander reg”, insluitend bepalings van die
Grondwet buite hoofstuk 2, vertolk moet word. Optimaal benut kan artikels 231-233
oortuigende motiverings en kragtige meganismes bied om volkereg in grondwetlike en ander
vorme van beregting te betrek. Daarmee wil ek nie te kenne gee dat ek my vereenselwig met
’n standpunt wat ’n beroep op artikel 39(1)(b) slegs vir gevalle van handvesvertolking in ’n
eng en oënskynlik direkte sin reserveer nie. Die vertolking van grondwetsbepalings buite
hoofstuk 2 kan veelseggende gevolge hê vir die vertolking van bepalings wat deel van
hoofstuk 2 vorm. Artikel 173 van die Grondwet, wat hoë howe magtig om die gemenereg te
ontwikkel na die eise van wat in belang van geregtigheid is, is ’n goeie voorbeeld van so ’n
bepaling. 111
Ontoereikende regterlike kapasiteit in die implementering van volkereg het nie slegs
skadelike gevolge gehad nie, maar het ook, soos aangetoon, tot heel kreatiewe regskepping
gelei (die feit dat dit dikwels per errorem was vir ’n wyle daargelaat). 112 Foute wat in die
proses gemaak en regsdwalings wat begaan is, was (om die waarheid te sê) bevorderlik vir
steun op die volkereg in grondwetsvertolking. Hierdie toevallig gunstige uitkomste regverdig
egter nie ’n onverskillige en onvanpaste omgaan met volkereg in ’n onderneming wat so
deurslaggewend betekenisvol soos grondwetsvertolking is nie.
Wat (ii) hier bo betref, illustreer AZAPO 113 hoedat politieke druk faktore plaaslik ’n hof (en in
casu in besonder die konstitusionele hof) se andersins gunstige en vrygewige omgaan met
20