:--': ~T~ -'--- ~

1 84 HUMANISME EN HERVORMING
nische leer : Geen deugd zonder kennis. Kennis - dit is : het juiste
waarnemen, onderscheiden, begrijpen, niet doode eruditie -
kennis is de eenige bron der deugd en zonder deugd geen wezenlijke
wijsheid .
,,Als men siet", zegt Coornhert, „in 't licht met aandacht, de
dinghen recht verstaat ende men dit allengskens oefent met de
daadt, dan verlaat men de Loghen, dan volght men de Waerheit en
dan werd men deughdelyck." En elders : ,Wijsheit is de princesse
van alle deuchden, is een kennisse van Godlijcke ende menschelijcke
dinghen, in haer behelsende die ghemeenschappe, die tusschen
Gode ende den menschen is ende die si onderlinghen hebben
." Zie daar een nieuwe Godsgemeenschap naast die van
Ruusbroec . Met die leer is de oppermacht der middeleeuwsche
Christelijke kerk voor goed gebroken . De godsdienst is voor velen
niet langer een onveranderlijke wet, zooals men ze een kind onvoorwaardelijk
in stil geloof kon doen aannemen . Reine vroomheid
kan voortaan opgroeien, vrijelijk in ieder gemoed van iederen
vrijen, onbelemmerden, voor zichzelf verantwoordelijken mensch .
Dat de Hervorming aan dit alles nauw verwant is, voelt ieder,
al staan haar volgers ook later als felle tegenstanders tegenover
de libertijnen . Toch slaat zij haar wortels ook elders heen, diep in
het groeiend zieleleven der middeleeuwsche menschheid . Ook in
dit geschiedverhaal hebben wij de sporen ervan ontmoet . Sociale
en economische factoren hebben krachtig meegewerkt . Doch den
moed om en masse, enkel op grond van eigen overtuiging, to
breken met zoo oude en eerwaardige tradities, dankt een groot
deel der hooger ontwikkelde voorgangers in deze voor West-Europa
cosmopolitische beweging stellig wel aan het vrijmakend
woord van het Humanisme . Onder de leiders der Hervoiming
zijn tal van humanisten aan to wijzen . En de rol van de philologie,
in _het bijzonder wat het Hebreeuwsch betreft, mag bij den opbouw
der Hervorming niet vergeten worden .
JACOB BURCKHARDT,Die Kultur der Renaissance in Italien, 1913 . Lzg . Ile Aufl,
-GEORG VOIGT,DieWiederbelebung des classischenAlterthums oder das erste Jahrhundert
des Humanismus, Berlin . 1893.-L.GEIGER, Renaissance and Humanismus
in Italien and Deutschland, Berlin . 1882. - T. en W . SoDERHJELM, De Italiaanschee
Renaissance, Utr . 1909 . - Die Renaissance in Briefen von Dichtern, Ki2nstlern
Staatsmdnnern, Gelehrten and Frauen, bearb . von LOTHAR SCHMIDT, Lzg . 1909 . -
R. DE MAULDE DE LA CLAVIERE, Les femmes de la Renaissance, Paris . 1898 . -
P. OOSTERLEE, Het karakter der Renaissance (Paed . Bijdr., XXV, 105 en vlg ., N,
Paed. Bijdr ., 1,49 en vlg ., II, 203 . De Ren . van Protestantsch-Christelijke zijde be-