Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
FAAOPOOPOGA<br />
O LE VAITAIMI I LE VA O LE FEAGAIGA TUAI MA LE FEGEAGAIGA FOU<br />
O <strong>le</strong> Perofeta Mulimuli o Faamaumauga<br />
I <strong>le</strong> te<strong>le</strong> o tausaga, e toate<strong>le</strong> nisi i Isaraelu na faafitiina, lå<br />
taualoaina, faasauaina, tetee, ma fouva<strong>le</strong> i perofeta. O Malaki<br />
<strong>le</strong> perofeta moni mulimuli i Isaraelu i <strong>le</strong> vaitaimi o <strong>le</strong> <strong>Feagaiga</strong><br />
Tuai <strong>le</strong>a o loo tatou mauaina ai se faamaumauga. Ina ua mavae<br />
o ia, sa na o <strong>le</strong> moomoo ai o Isaraelu i perofeta poo afioga sa<br />
faamanuiaina ai i latou i <strong>le</strong> taimi muamua.<br />
Na finagalo <strong>le</strong> Atua ia Isaraelu ia avea ma se nuu paia, o Lana<br />
oloa taua (tagai Esoto 19:5–6). Na Ia folafolaina ia te ia <strong>le</strong> oa,<br />
mamalu, ma <strong>le</strong> mana:<br />
“Ou te matua faamanuia ana mea e ai: ou te faamaoona ona<br />
tagata matitiva i <strong>le</strong> areto.<br />
“Ou te faaofuina ana ositaulaga i <strong>le</strong> olataga: e alalaga foi ma<br />
<strong>le</strong> olioli ona tagata amio Atua” (Salamo 132:15–16).<br />
Ae peitai na finagalo o Ia ia mamã Isaraelu ina ia mafai ona<br />
mau o Ia i ona aai. E avea Isaraelu ma Siona, <strong>le</strong>a na folafolaina<br />
e <strong>le</strong> Alii o <strong>le</strong> a fai mona afioaga e faavavau (tagai Salamo<br />
132:13– 14). Ina ua mavae <strong>le</strong> misiona a Malaki (pe tusa ma <strong>le</strong><br />
430 T.L.M.) na oo ai Isaraelu i se vaitau na faamuamuaina ai<br />
aoaoga a <strong>le</strong> au tusiupu nai lo o Faaaliga. E ui ina o nisi<br />
o ositaulaga ma <strong>le</strong> au sa Levi sa faaauau pea ona faamamaluina<br />
<strong>le</strong> perisitua, ae na faa<strong>le</strong>againa i mea e<strong>le</strong>ee<strong>le</strong>a <strong>le</strong> soifuaga<br />
faa<strong>le</strong>lotu, faa<strong>le</strong>vafealoai ma <strong>le</strong> faa<strong>le</strong>tulafono o Iutaia. O <strong>le</strong> vaitau<br />
<strong>le</strong>a o <strong>le</strong> auå ai o tagata ona ua <strong>le</strong>ai ni perofeta ma na latou fia<br />
faalogo atu i o latou siufofoga o <strong>le</strong> taitaiga. Na amata ona<br />
o latou faapotopotoina, faasaoina, ma toe tusitusiaina tu<strong>le</strong>iga<br />
a perofeta o e ua maliliu.<br />
Ua Faate<strong>le</strong>ina <strong>le</strong> Au Tusiupu<br />
Ina ua toe foi ane tagata Iutaia mai <strong>le</strong> aveeseina atu i Papelonia<br />
(pe tusa ma <strong>le</strong> 537 T.L.M.) na i ai nisi o suiga iloga i lo latou<br />
atunuu. O se tasi o nei suiga o <strong>le</strong> faate<strong>le</strong>ina <strong>le</strong>a o <strong>le</strong> au tusiupu.<br />
O <strong>le</strong> au tusiupu i <strong>le</strong> amataga mai, o ni alii aoaoina o e na maua<br />
ni o latou oa mai <strong>le</strong> tusitusia o faamaumauga ma <strong>le</strong> faia ina<br />
o ni kopi o tusitusiga paia e ala i lo latou tusilimaina poo nisi<br />
foi ala na latou faaaogaina. O nei mea na latou suesueina ma<br />
<strong>le</strong> mae<strong>le</strong>ga, ina ia malamalama i <strong>le</strong> uiga atoa ai ma <strong>le</strong> sailia o ni<br />
mea sese a <strong>le</strong> au tusiupu. Na tuuina atu e <strong>le</strong> au tusiupu kopi<br />
o tusitusiga paia i sunako ua faate<strong>le</strong>ina ma na avea foi i latou<br />
ma aoao poo faiaoga o <strong>le</strong> tulafono. Ao i ai perofeta i Isaraelu,<br />
na faatumauina pea <strong>le</strong> faia o <strong>le</strong> au tusiupu ma e na faia<br />
tusitusiga paia atoa ai ma <strong>le</strong> avea ma aoao. Ae peitai ina ua<br />
aveesea <strong>le</strong> siufofoga o perofeta mai ia Isaraelu, na amata ona<br />
faatumuliaina ai i nei tagata popoto i <strong>le</strong> tulafono a Mose.<br />
O Esera, o se tasi tusiupu faapena, na toe aumaia se vaega na<br />
aveeseeina atu mai <strong>le</strong> faatafeaga ma aoaoina Isaraelu “i <strong>le</strong><br />
tulafono ma faamasinoga” (Esera 7:10; tagai foi Neemia 8:9–12).<br />
Faatasi ma Neemia na laua aoao atu, e <strong>le</strong> gata i faitaulaga ma<br />
sa Levi, ae o tagata uma na i <strong>le</strong> tulafono a Mose. O <strong>le</strong>a mea<br />
278<br />
fou o <strong>le</strong> faitauina faalaua’ite<strong>le</strong> atu o tusitusiga paia na avea<br />
ma se tasi o vaega pito sili ona lauiloa i <strong>le</strong> olaga faaIutaia.<br />
O se pogai autu na mafua ai <strong>le</strong> faate<strong>le</strong>ina o <strong>le</strong> pu<strong>le</strong> a <strong>le</strong> au<br />
tusiupu o <strong>le</strong> suiga <strong>le</strong>a i <strong>le</strong> gagana na masani ai tagata mai <strong>le</strong><br />
Eperu i <strong>le</strong> Aramaika. E ui ina o ni gagana e usoga, ae na matua<br />
eseese lava ma o tagata Iutaia o e na tautatala i <strong>le</strong> na o <strong>le</strong> gagana<br />
Aramaika na <strong>le</strong> malamalama i tusitusiga paia. Ma o <strong>le</strong>a na<br />
faalagolago ai tagata i e atamamai ina ia faaliliuina ma<br />
faamatalaina ia tusitusiga paia. E <strong>le</strong> o se mea e tatau ona<br />
maofa ai i <strong>le</strong> <strong>le</strong> tutusa o faaliliuga a nei tagata atamamai, pe<br />
na latou taumafai foi e aumaia isi i o latou manatu eseese.<br />
O <strong>le</strong> FaaE<strong>le</strong>niina o Iutaia<br />
I <strong>le</strong> taufaaiuiu o tausaga o <strong>le</strong> senituri lona fa T.L.M, na amata<br />
ai ona i ai se pu<strong>le</strong>aga fou: o tagata E<strong>le</strong>ni. O <strong>le</strong> Tupu o Filipo<br />
o Maketonia na tuufaatasiaina <strong>le</strong> penisula atoa o E<strong>le</strong>ni ma<br />
saunia ai e luitauina <strong>le</strong> pu<strong>le</strong>aga a tagata Peresia. I <strong>le</strong> 334 T.L.M.,<br />
na osofaia ai e <strong>le</strong> atalii o Filipo o A<strong>le</strong>sana <strong>le</strong> pu<strong>le</strong>ga a Peresia ma<br />
manumalo ai. Mai <strong>le</strong>na mea na vave ona oo atu o ia i Sasae<br />
Tutotonu atoa ma faatoilaloina ai atunuu uma e aofia ai ma<br />
Iutaia. I ona tua na mulimuli mai ai tagata E<strong>le</strong>ni—o tagata<br />
fefaataua’i, o tufuga, ma tagata faigaluega— na nofoia nuu na<br />
latou faatoilaloina ma na latou naunau e faasalalauina <strong>le</strong> aganuu<br />
faaE<strong>le</strong>ni. E <strong>le</strong> i umi ni tausaga ae oti A<strong>le</strong>sana, ae o aafiaga<br />
faaE<strong>le</strong>ni, na iloga ona i ai i Iutaia i <strong>le</strong> anoanoai o senituri.<br />
O Iutaia i lalo o <strong>le</strong> Pu<strong>le</strong>ga a Malo FaaE<strong>le</strong>ni<br />
Ina ua maliu A<strong>le</strong>sana (323 T.L.M.), na fevataua’i ai ana taitaiau<br />
ina ia o latou mauaina lona malo. Na faatoilaloina e Seluka ia<br />
Suria ma <strong>le</strong> itu i matu o Sasae Tutotonu. Na pu<strong>le</strong>aina e Tolam∏<br />
ia Aikupito. Na vaeluaina Iutaia e itu taua e lua. Na fesuisuia’i<br />
ai pu<strong>le</strong>ga i <strong>le</strong> te<strong>le</strong> o taimi i ni nai tausaga na sosoo ai, ma oo ai<br />
ni taunuuga <strong>le</strong>aga i tagata o Iutaia. I <strong>le</strong> 302 T.L.M., na i’u ai<br />
ina pu<strong>le</strong>aina Iutaia e Tolam∏ o Aikupito, ma na tumau ai iina<br />
mo ni tausaga e tasi <strong>le</strong> selau. I <strong>le</strong> 198 T.L.M. na faatoilaloina ai<br />
e sa Selukã ia Iutaia ma latou pu<strong>le</strong>aina ai.<br />
I <strong>le</strong>a taimi sa faauau pea ona faate<strong>le</strong>ina <strong>le</strong> faitau aofai o tagata<br />
Iutaia. E toate<strong>le</strong> tagata Iutaia na nonofo i nuu i fafo atu o Iutaia.<br />
O <strong>le</strong> aai a A<strong>le</strong>sana i Aikupito, mo se faataitaiga, sa toate<strong>le</strong> ni<br />
tagata Iutaia na nonofo ai. Sa toate<strong>le</strong> foi nisi i Papelonia ma isi<br />
aai. Sa sili ona toate<strong>le</strong> atu tagata Iutaia o <strong>le</strong> Faataapeapeina<br />
(o e na taapeape ma nonofo i atunuu eseese) nai lo o tagata<br />
Iutaia na nonofo i Iutaia.<br />
Ina ua pu<strong>le</strong> Anitioka Epifanesa, o se tupu o sa Selukã, i <strong>le</strong> 175<br />
T.L.M., na tonu ai ia te ia ua umi ona onosaia e tagata E<strong>le</strong>ni <strong>le</strong><br />
<strong>le</strong> magafagafa ma lo latou talitonu i mea faali’ali’a na ia vaaia<br />
i tagata Iutaia. Na ia taumafai ai e aveesea <strong>le</strong> lotu a tagata<br />
Iutaia e ala i <strong>le</strong> tuuina malosi atu o <strong>le</strong> lotu faaE<strong>le</strong>ni ia i latou.<br />
I <strong>le</strong> 169 T.L.M., na toeseina ai mea totino o i <strong>le</strong> malumalu i lalo